📋 Topics:-
मराठी भाषा ही इंडो-आर्यन (Indo-Aryan) समूहातील भाषा आहे.
ती संस्कृत (Sanskrit) या प्राचीन भाषेतून विकसित झालेली आहे.
प्राचीन काळात “महाराष्ट्राप्राकृत” (Maharashtra Prakrit) आणि नंतर “अपभ्रंश” (Apabhransh) या भाषांमधून मराठी उदयास आली.
उदा. – संस्कृतमधील “अग्नि” हा शब्द मराठीत “आग” झाला.
🪶 समजून घ्या: जशी झाडाला मुळं असतात, तशीच मराठी भाषेची मुळं संस्कृत भाषेत आहेत.
मराठी ही ध्वनीप्रधान भाषा (Phonetic Language) आहे — जशी उच्चारली जाते, तशीच लिहिली जाते.
👉 उदा. “फूल” हा शब्द आपण जसा उच्चारतो तसाच लिहितो.
मराठी संवेदनशील आणि भावनाप्रधान भाषा आहे — भावना, संस्कृती आणि परंपरेशी जोडलेली.
ही भाषा समृद्ध शब्दसंपदा (Rich Vocabulary) असलेली आहे.
मराठी भाषेत संस्कृत, अरबी, फारसी, इंग्रजी अशा विविध भाषांतील शब्द आढळतात.
👉 उदा. “काच” (फारसी), “कपाट” (संस्कृत), “बॅग” (English).
मराठी भाषेची लिपी म्हणजे देवनागरी लिपी (Devanagari Script).
हीच लिपी हिंदी आणि संस्कृतसाठीसुद्धा वापरली जाते.
देवनागरी लिपी स्वच्छ, सोपी आणि ध्वनीसुसंगत (Phonetically Logical) आहे.
मराठी लिपीत १३ स्वर (vowels) आणि ३६ व्यंजन (consonants) आहेत.
👉 उदा. स्वर – अ, आ, इ, ई, उ, ऊ, ए, ऐ, ओ, औ इत्यादी.
📚 Classroom Example:
विद्यार्थी “अ” ते “ज्ञ” पर्यंतचे अक्षर शिकताना उच्चार आणि लेखन एकत्र सराव करतात.
महाराष्ट्राच्या वेगवेगळ्या भागांमध्ये मराठीच्या अनेक बोली (Dialects) आढळतात.
👉 उदा. पुणेरी मराठी, कोकणी, वरहाडी, खानदेशी, मराठवाडी इत्यादी.
प्रत्येक बोलीत स्थानिक उच्चार, शब्द आणि म्हणी बदलतात.
👉 उदा. पुण्यात "काय चाललंय?" तर विदर्भात "काय चाललयं रे?"
बोलीभाषा विद्यार्थ्यांच्या स्थानिक ओळखीचा भाग (Cultural Identity) असतो.
👩🏫 Teacher Tip:
शिक्षकांनी वर्गात विद्यार्थ्यांच्या बोलीभाषेचा आदर करावा आणि त्यांना शुद्ध मराठी शिकवताना त्यांची बोली कमीपणाचे लक्षण म्हणून न पाहता वैविध्याचे वैशिष्ट्य म्हणून समजावून सांगावे.
मराठी भाषेत लिंग (Gender), वचन (Number), काल (Tense), आणि पुरुष (Person) यांचे स्पष्ट विभाजन आहे.
👉 उदा. “तो जातो”, “ती जाते”, “ते जातात”.
संधी (Word Combination), समास (Compound Words) आणि प्रत्यय (Suffix) यांचा विपुल वापर आढळतो.
👉 उदा. “घर + ओळख = घरओळख” (संधी)
वाक्यरचना (Sentence Structure) सोपी व नियमबद्ध आहे — कर्तृ + क्रियापद + कर्म (Subject + Verb + Object).
👉 उदा. “राम फळ खातो.”
मराठी भाषेत साहित्य, कविता, लोकगीत, नाटक, कथा यांची समृद्ध परंपरा आहे.
संत साहित्य – ज्ञानेश्वर, तुकाराम, नामदेव यांसारख्या संतांनी मराठीला धार्मिक आणि भावनिक अभिव्यक्ती दिली.
आधुनिक काळात लोकहितवादी, पु. ल. देशपांडे, गदिमा यांनी भाषेला विनोद, विचार आणि संवेदना दिल्या.
भाषेची लवचिकता (Flexibility) व भावनात्मक अभिव्यक्ती (Emotional Expression) यामुळे ती जिवंत राहिली आहे.
🎭 Daily Life Example:
शाळेत नाटक “अभ्यासू विद्यार्थी” करताना विद्यार्थी संवादातून भाषेचा सूर, लय आणि अभिव्यक्ती शिकतात.
मराठी भाषा ही महाराष्ट्र राज्याची अधिकृत भाषा (Official Language) आहे.
ही भाषा लोकांच्या संवादाचे, संस्कृतीचे आणि परंपरेचे माध्यम आहे.
भाषेमुळे सामाजिक एकता टिकते आणि आपली ओळख जपली जाते.
मराठी भाषेच्या माध्यमातून मुलांना स्थानिक संस्कृती, लोककथा, म्हणी, वाक्प्रचार यांची माहिती मिळते.
👩🏫 Classroom Example:
शिक्षक मुलांना “असा मी असामी” किंवा “पंढरपूरची वारी” वाचून दाखवतात — यामुळे भाषा व संस्कृती दोन्ही समजतात.
1️⃣ मराठी भाषा संस्कृतमधून विकसित झालेली आहे.
2️⃣ ती ध्वनीप्रधान, भावनाप्रधान आणि समृद्ध शब्दसंपदायुक्त आहे.
3️⃣ देवनागरी लिपी वापरली जाते.
4️⃣ महाराष्ट्रभर विविध बोलीभाषा आढळतात.
5️⃣ व्याकरणाचे नियम स्पष्ट आणि सोपे आहेत.
6️⃣ संत साहित्यापासून आधुनिक साहित्यापर्यंत मराठीची समृद्ध परंपरा आहे.
7️⃣ मराठी भाषा संस्कृती, परंपरा आणि एकतेचे प्रतीक आहे.
🌼 अंतिम टिप (For CTET Exams):
जेव्हा “मराठी भाषेची वैशिष्ट्ये” असा प्रश्न येतो, तेव्हा उत्तर देताना नेहमी या चार मुद्द्यांवर लक्ष द्या —
👉 उगम, लिपी, बोलीवैविध्य, आणि साहित्यिक सौंदर्य.
यासोबत सामाजिक महत्त्व सांगितल्यास उत्तर पूर्ण आणि प्रभावी ठरेल.
भाषा (Language) म्हणजे विचार, भावना, अनुभव आणि माहिती व्यक्त (express) करण्याचे माध्यम (medium) होय.
भाषा ही फक्त शब्दांचा समूह नाही, तर संवादाचे साधन (means of communication) आहे.
ती व्यक्तीला समाजाशी जोडते आणि समाजातील नाती घट्ट करते (builds social bonds).
📚 उदा. – आपण मित्राशी बोलताना, शिक्षक वर्गात शिकवताना किंवा घरी आईशी बोलताना — आपण प्रत्येक वेळी भाषेचा वापर करतो.
समाज (Society) आणि भाषा (Language) हे एकमेकांवर अवलंबून (dependent) आहेत.
जसा समाज, तशी त्याची भाषा — कारण भाषा समाजाच्या संस्कृती (Culture), परंपरा (Tradition) आणि जीवनपद्धती (Lifestyle) दाखवते.
समाजात बदल झाले की भाषेतही बदल होतात.
👉 उदा. आज “मोबाइल”, “व्हॉट्सअॅप”, “ऑनलाइन” असे नवीन शब्द वापरात आले आहेत.
🧩 Teacher Example:
विद्यार्थ्यांच्या बोलण्यात “chat karna”, “submit karna” असे इंग्रजी-मराठी मिश्र शब्द येतात — हे समाजातील बदलाचे प्रतिबिंब आहे.
भाषा समाजाच्या विचारांचा, मूल्यांचा आणि संस्कृतीचा आरसा (mirror) असते.
लोक कसे बोलतात, कोणते शब्द वापरतात, यातून त्यांची जीवनशैली आणि विचारप्रणाली दिसते.
👉 उदा. “नमस्कार”, “जय महाराष्ट्र” हे शब्द मराठी संस्कृतीचे दर्शन घडवतात.
समाजातल्या चालीरीती, सण, नातेसंबंध हे सर्व भाषेत प्रतिबिंबित होतात.
🎉 Daily Life Example:
गणेशोत्सव, दिवाळी किंवा लग्नसमारंभात वापरले जाणारे शब्द जसे “मोडक”, “आरती”, “साखरपुडा” – हे सर्व सामाजिक जीवनाचे प्रतिबिंब आहेत.
भाषा लोकांना एकत्र बांधते (unites people).
एकाच भाषेमुळे लोकांमध्ये ओळख (identity) आणि एकात्मता (unity) निर्माण होते.
समाजातील वेगवेगळ्या घटकांना जोडणारा पूल म्हणजे भाषा.
👉 उदा. महाराष्ट्रात वेगवेगळ्या भागांतील लोक एकमेकांना मराठीत बोलून सहज समजतात.
भाषेमुळे संवाद (communication) सुलभ होतो आणि समाजात समरसता राहते.
👩🏫 Classroom Example:
शिक्षक वर्गात सर्व विद्यार्थ्यांना समान भाषेत शिकवतात, त्यामुळे एकतेची भावना तयार होते.
प्रत्येक समाजाची स्वतःची संस्कृती असते आणि ती भाषेमध्ये व्यक्त (expressed) होते.
लोककथा, म्हणी, गाणी, कविता — हे सर्व सांस्कृतिक वारशाचे माध्यम आहेत.
भाषा संस्कृतीचे जतन (preservation) करते आणि पुढच्या पिढ्यांपर्यंत पोहोचवते.
👉 उदा. “एकता आहे ताकद” किंवा “थेंबे थेंबे तळे साचे” या म्हणी आपली संस्कृती दाखवतात.
🎵 Example:
विद्यार्थी जेव्हा मराठी “भारूड” किंवा “अभंग” म्हणतात, तेव्हा ते आपल्या परंपरेचा सन्मान करत असतात.
शिक्षणाचे माध्यम (medium of instruction) म्हणून भाषा सर्वात प्रभावी साधन आहे.
मुलं आपल्या मातृभाषेत (mother tongue) शिकतात तेव्हा त्यांना संकल्पना लवकर आणि खोलवर समजतात.
भाषा ज्ञानाचा प्रसार करते आणि विचारशक्ती (thinking ability) वाढवते.
👉 उदा. मराठी माध्यमातील विद्यार्थी “सूर्य पूर्वेला उगवतो” हे वाक्य सोप्या पद्धतीने समजू शकतो.
👩🏫 Teacher Tip:
शिक्षकाने विद्यार्थ्यांना मातृभाषेत समजावून सांगितल्यास मुलं अधिक आत्मविश्वासाने उत्तर देतात.
भाषा जागरूकता (awareness) निर्माण करते — समाजातील समस्या मांडण्यासाठी भाषा वापरली जाते.
भाषेच्या माध्यमातून सामाजिक सुधारणा (social reforms) आणि प्रबोधन (enlightenment) घडते.
👉 उदा. लोकहितवादी, महात्मा फुले, डॉ. आंबेडकर यांनी भाषेचा वापर समाजजागृतीसाठी केला.
वर्तमानपत्रे, रेडिओ, टीव्ही, इंटरनेट — ही सर्व माध्यमे भाषेच्या साहाय्याने समाजात विचार पोहोचवतात.
📢 Example:
“स्वच्छ भारत”, “बेटी बचाओ” सारखे अभियान भाषेच्या माध्यमातून सर्वत्र पोहोचतात.
भाषा आपल्याला स्वतःची ओळख (identity) देते.
आपण कोणत्या समाजाचे, प्रदेशाचे, संस्कृतीचे आहोत — हे आपल्या भाषेतून कळते.
👉 उदा. मराठी बोलल्याने आपली “मराठी अस्मिता” जपली जाते.
भाषेचा अभिमान ठेवणे म्हणजे स्वतःच्या संस्कृतीचा सन्मान करणे.
1️⃣ भाषा म्हणजे संवादाचे साधन — ती विचार, भावना व्यक्त करते.
2️⃣ भाषा आणि समाज परस्परावलंबी (interdependent) आहेत.
3️⃣ भाषा समाजाच्या संस्कृती, परंपरा आणि विचारांचे प्रतिबिंब आहे.
4️⃣ भाषा समाजातील एकता व संवादाचे माध्यम आहे.
5️⃣ भाषा शिक्षणात आणि संस्कृतीच्या जतनात महत्त्वाची भूमिका बजावते.
6️⃣ भाषा सामाजिक बदल आणि जागरूकतेचे प्रभावी साधन आहे.
7️⃣ भाषा व्यक्तीला ओळख व आत्मसन्मान देते.
🌿 CTET Exam Smart Tip:
“भाषेचे समाजाशी नाते” या प्रश्नासाठी —
उत्तर देताना हे 3 मुद्दे नक्की लिहा 👉
(1) सामाजिक संबंध आणि एकता
(2) सांस्कृतिक जतन व ओळख
(3) शिक्षण आणि समाजबदलातील भूमिका
📋 Topics:-
ध्वनी (Sound) म्हणजे बोलताना निर्माण होणारा आवाज.
बोलताना आपण श्वास (breath) आणि वाणीच्या अवयवांचा (organs of speech) उपयोग करून आवाज निर्माण करतो.
या ध्वनींच्या समूहातूनच शब्द तयार होतात.
📚 उदा. – ‘राम’ या शब्दात तीन ध्वनी आहेत — र + आ + म.
यातून कळते की भाषेचा पाया म्हणजे ध्वनी (Sound is the base of language).
भाषेतील सर्व ध्वनी लिहून दाखविण्यासाठी जे चिन्ह वापरले जातात, त्यांना वर्ण (Letter) म्हणतात.
अशा सर्व वर्णांचा समूह म्हणजे वर्णमाला (Alphabet).
मराठी भाषेची वर्णमाला देवनागरी लिपीत (Devanagari Script) लिहिली जाते.
📘 Example:
मराठी वर्णमालेत १३ स्वर आणि ३६ व्यंजन आहेत.
जे ध्वनी उच्चारताना वायू (air) ला कोणतीही अडथळा (obstruction) येत नाही, ते ध्वनी स्वर (Vowels) म्हणतात.
म्हणजेच — आवाज मोकळेपणाने बाहेर येतो.
स्वर हे स्वतंत्रपणे उच्चारता येतात (can be pronounced independently).
📚 उदा. – अ, आ, इ, ई, उ, ऊ, ए, ऐ, ओ, औ, अं, अः
🪶 लक्षात ठेवा:
स्वराशिवाय कोणताही शब्द तयार होत नाही.
👉 उदा. ‘घर’ – यात “अ” हा स्वर आहे; ‘फूल’ – यात “ऊ” आहे.
🎯 Classroom Example:
शिक्षक फळ्यावर “अ” लिहून उच्चार करतात आणि विद्यार्थी तोंड उघडून “अ” म्हणतात — हे ध्वनी शिक्षणाचे पहिले पाऊल आहे.
मराठीतील स्वर उच्चाराच्या वेळेस आणि कालावधीनुसार वेगवेगळे असतात.
– कमी वेळेत उच्चारले जाणारे स्वर.
👉 अ, इ, उ
उदा. – अग, इड, उड
– जास्त वेळ घेऊन उच्चारले जाणारे स्वर.
👉 आ, ई, ऊ, ए, ओ
उदा. – आग, ईश, ऊन, एक, ओढ
– दोन स्वरांचा संयोग झाल्यावर तयार होणारे ध्वनी.
👉 ऐ, औ
उदा. – ऐक, औषध
– स्वर उच्चारताना नाकातूनही वायू जातो.
👉 अं
उदा. – संधी, कंदील
– स्वराच्या शेवटी हलका श्वासाचा झोत.
👉 अः
उदा. – दुःख, सुखः
जे ध्वनी उच्चारताना वायूला तोंडात काही अडथळा (obstruction) येतो, ते ध्वनी व्यंजन (Consonants) म्हणतात.
व्यंजनाचा स्वतःचा आवाज पूर्ण होत नाही, तो नेहमी स्वराच्या मदतीने उच्चारला जातो.
👉 म्हणून “व्यंजन + स्वर = अक्षर (Letter)” तयार होते.
📘 उदा. – क + अ = क, ग + आ = गा
🪶 लक्षात ठेवा:
स्वराशिवाय व्यंजन उच्चारता येत नाही.
👉 “क” उच्चारताना “अ” आपोआप जोडला जातो.
मराठीतील ३६ व्यंजन खालील पाच गटात विभागले जातात:
👉 क, ख, ग, घ, ङ
उदा. – “कमळ”, “घर”, “गड”
👉 च, छ, ज, झ, ञ
उदा. – “चहा”, “जगत”, “झोप”
👉 ट, ठ, ड, ढ, ण
उदा. – “टोपली”, “डोंगर”, “ढोल”
👉 त, थ, द, ध, न
उदा. – “ताट”, “धान्य”, “दादा”
👉 प, फ, ब, भ, म
उदा. – “पाणी”, “फूल”, “भाकर”, “मळा”
🧩 अतिरिक्त व्यंजन: य, र, ल, व, श, ष, स, ह, ळ, क्ष, ज्ञ
शब्द तयार होण्यासाठी दोन्ही आवश्यक आहेत.
स्वर आत्मा (soul) आहे आणि व्यंजन शरीर (body) आहे.
स्वरांशिवाय व्यंजन उच्चारता येत नाही आणि व्यंजनाशिवाय स्वर अर्थ देऊ शकत नाही.
📚 उदा. –
“म” (व्यंजन) + “आ” (स्वर) = “मा” (पूर्ण शब्दांश).
भाषा म्हणजे स्वर व व्यंजन यांचे सुंदर मिलन (combination of sound and structure) आहे.
👩🏫 शिक्षक वर्गात —
स्वर शिकवताना “अ ते औ” पर्यंत गाणी वापरतात.
व्यंजन शिकवताना विद्यार्थ्यांना चित्रे दाखवतात —
👉 “क” – कबूतर, “ग” – गाय, “ट” – टोपी.
मुलं उच्चार, लेखन आणि ओळख (pronunciation, writing, recognition) या तीन टप्प्यांत शिकतात.
🎯 Daily Life Example:
मुलं घरी “अ for अंबा” म्हणतात — म्हणजे स्वराचा आणि शब्दाचा दोन्ही सराव.
1️⃣ भाषेतील प्रत्येक शब्द ध्वनींनी तयार होतो.
2️⃣ स्वर – वायूला अडथळा न येता उच्चारले जाणारे ध्वनी.
3️⃣ व्यंजन – वायूला अडथळा येतो आणि स्वराच्या मदतीने उच्चारले जातात.
4️⃣ मराठीत १३ स्वर आणि ३६ व्यंजन आहेत.
5️⃣ व्यंजनांचे पाच गट – कंठ्य, तालव्य, मूर्धन्य, दंत्य, ओष्ठ्य.
6️⃣ स्वर आणि व्यंजन एकत्र येऊन अक्षर तयार होते.
7️⃣ भाषा शिकवताना उच्चार, लेखन आणि अर्थ यावर भर द्यावा.
🌿 CTET Exam Smart Tip:
“स्वर आणि व्यंजन” या प्रश्नासाठी उत्तर देताना
👉 परिभाषा + उदाहरण + संबंध + शिक्षणातील उपयोग — हे चार मुद्दे नक्की लिहा.
यामुळे उत्तर पूर्ण व गुणदायी ठरेल.
उच्चारण (Pronunciation) म्हणजे शब्दातील ध्वनी अचूकपणे (accurately) आणि योग्य ठिकाणी तोंड, जिभ, ओठ व घसा वापरून बोलणे.
योग्य उच्चारणामुळे अर्थ स्पष्ट (meaning clear) होतो, तर चुकीच्या उच्चारणामुळे अर्थ बदलतो.
👉 उदा. “कळा” (दु:ख) आणि “काळा” (रंग) — चुकीचा उच्चार अर्थ बदलतो.
म्हणून भाषेच्या शुद्धतेसाठी योग्य उच्चारण अत्यंत महत्त्वाचे (essential) आहे.
🎯 Teacher Tip:
शिक्षकाने विद्यार्थ्यांना शब्दांचे योग्य उच्चारण ऐकवून घेतले पाहिजे — कारण मुलं श्रवणाने शिकतात (learn by listening).
उच्चारण हे भाषेच्या ध्वनिशास्त्राचे (Phonetics) मूलभूत अंग आहे.
योग्य उच्चारणामुळे –
शब्दाचा अर्थ स्पष्ट होतो,
संवाद सुसंगत आणि प्रभावी बनतो,
भाषेची सुंदरता वाढते.
चुकीचे उच्चारण केल्यास संवादात गोंधळ (confusion) होतो.
📚 उदा. – “फळ” आणि “फल” या दोन शब्दांचा उच्चार वेगळा असल्याने त्यांचा अर्थही भिन्न आहे.
बोलताना आपले अनेक अवयव एकत्र काम करतात.
हे अवयव म्हणजे —
👉 घसा (Throat), जिभ (Tongue), दात (Teeth), ओठ (Lips), तालू (Palate), नाक (Nose)
🪶 लक्षात ठेवा:
या अवयवांच्या हालचालीवरूनच ध्वनींचा प्रकार ठरतो.
उदा. ओठांनी उच्चारले जाणारे ध्वनी – प, फ, ब, म (यांना ओष्ठ्य ध्वनी / Labial Sounds म्हणतात).
🎯 Classroom Example:
शिक्षक मुलांना आरशासमोर “प”, “फ”, “म” म्हणायला लावतात — जेणेकरून ओठांची हालचाल दिसते आणि योग्य उच्चारण शिकता येते.
शब्दातील सर्व स्वर आणि व्यंजन स्पष्ट ऐकू येतील असे उच्चारावे.
👉 उदा. “बालक” – याचा उच्चार “बा-ल-क” असा तीन अक्षरांत करावा.
❌ “बलक” असे झपाट्याने म्हणणे चुकीचे.
मराठीतील स्वर लघु (short) आणि दीर्घ (long) असतात.
👉 उदा. “इ” (लघु) आणि “ई” (दीर्घ)
फरक लक्षात ठेवावा —
“मिनी” (छोटं)
“मीनी” (व्यक्तीचे नाव)
म्हणजेच वेळेच्या प्रमाणात स्वर बदलल्यास अर्थही बदलतो.
काही शब्दांमध्ये व्यंजन अर्धा (half consonant) राहतो.
👉 उदा. “अंत” – ‘न्’ अर्धा आहे.
अशा ठिकाणी जास्त श्वास घेऊन उच्चार करू नये.
अर्ध व्यंजनांचा (half consonant) उच्चार नेमका व हलका असावा.
अनुस्वार (ं) म्हणजे नाकातून होणारा हलका ध्वनी.
👉 उदा. “संध्या”, “संपूर्ण”
विसर्ग (ः) चा उच्चार हलका श्वासासारखा असतो.
👉 उदा. “दुःख”, “सुखः”
दोन्ही ठिकाणी श्वासाचा योग्य वापर महत्त्वाचा.
दोन किंवा अधिक व्यंजन एकत्र आल्यास त्याला जोडाक्षर (Conjunct letter) म्हणतात.
👉 उदा. “ग्रंथ”, “संकल्प”, “प्रसंग”
उच्चारताना जोडाक्षरे तोडून बोलू नयेत (should not be separated).
❌ “ग-रं-थ” असे नाही, ✅ “ग्रंथ” असे एकसंध उच्चारावे.
मराठी भाषेत प्रत्येक शब्दात मुख्य स्वरावर हलका जोर (stress) द्यावा.
चुकीचा जोर दिल्यास शब्दाचा अर्थ बिघडतो.
👉 उदा. “माळा” (necklace) आणि “माळा” (terrace) – फरक जोरात आहे.
“त्र”, “क्ष”, “ज्ञ” अशा व्यंजनसमूहांचा (consonant cluster) एकसंध उच्चार करावा.
👉 उदा. “त्रिकोण”, “क्षेत्र”, “ज्ञानेश्वर”
“क्ष” चा उच्चार “क्श” असा आणि “ज्ञ” चा उच्चार “ग्य” किंवा “ज्ञ” असा मराठीत प्रचलित आहे.
इंग्रजी, फारसी, हिंदी इत्यादी भाषांतील शब्द मराठीत आले आहेत.
👉 उदा. “काच”, “बॅग”, “तंबाखू”
अशा शब्दांचा उच्चार मराठी ध्वनीपद्धतीनुसार (Marathi sound pattern) करावा, परकीय पद्धतीने नाही.
शिक्षकाने खालील गोष्टींवर भर द्यावा:
श्रवण सराव (Listening Practice): मुलांना योग्य उच्चार ऐकवणे.
अनुकरण (Imitation): शिक्षकाच्या उच्चाराचे अनुकरण करून बोलायला लावणे.
आरसा पद्धत (Mirror Method): आरशासमोर बोलण्याचा सराव करवणे.
चित्र व हालचाल (Visual & Oral Movement): चित्रांच्या साहाय्याने उच्चार दाखवणे.
शब्दखेळ (Word Games): "योग्य उच्चार ओळखा" अशा खेळांतून उच्चारण सुधारते.
🎯 Classroom Example:
शिक्षक म्हणतात “संपूर्ण”, विद्यार्थी ऐकून तोच उच्चार परत म्हणतात.
यामुळे श्रवण + बोलणे (Listening + Speaking) दोन्ही कौशल्ये विकसित होतात.
1️⃣ उच्चारण म्हणजे शब्दांचा अचूक व स्पष्ट आवाजात उच्चार करणे.
2️⃣ योग्य उच्चारणामुळे अर्थ स्पष्ट होतो आणि संवाद प्रभावी बनतो.
3️⃣ उच्चारणासाठी घसा, जिभ, ओठ, दात, तालू, नाक या अवयवांचा वापर होतो.
4️⃣ मुख्य नियम –
प्रत्येक अक्षर स्पष्ट बोलावे.
स्वर आणि व्यंजन योग्य वेळेत व प्रमाणात उच्चारावे.
जोडाक्षरे, अनुस्वार, विसर्ग यांचा शुद्ध उच्चार करावा.
शब्दात योग्य ठिकाणी जोर (stress) द्यावा.
5️⃣ शिक्षकाने श्रवण, अनुकरण, आणि सराव यांच्या माध्यमातून विद्यार्थ्यांचे उच्चारण सुधारावे.
🌿 CTET Exam Smart Tip:
“उच्चारण नियम” या प्रश्नासाठी उत्तर लिहिताना हे 3 मुद्दे जरूर नमूद करा 👇
(1) उच्चारणाची परिभाषा व महत्त्व
(2) मुख्य नियम + उदाहरणे
(3) शिक्षणातील उपयोग
📋 Topics:-
नाम (Noun) म्हणजे व्यक्ती (person), वस्तू (thing), ठिकाण (place), प्राणी (animal) किंवा भाव (feeling) यांच्या नावाला दिलेले शब्द.
म्हणजेच ज्या शब्दाने काहीतरी "ओळखता" येते, तो शब्द नाम होतो.
🪶 उदाहरणे: राम, गाय, पाणी, शाळा, पुणे, आनंद, भीती.
🎯 Daily Example:
शिक्षक म्हणतात, “राम उभा रहा.” → “राम” हा नाम आहे कारण तो व्यक्तीचे नाव सांगतो.
व्यक्तिवाचक नाम (Proper Noun) – विशिष्ट व्यक्ती, ठिकाण किंवा वस्तूचे नाव.
👉 उदा. – सीता, मुंबई, भारत.
जातिवाचक नाम (Common Noun) – सर्वसाधारण गट किंवा वर्गाचे नाव.
👉 उदा. – मुलगा, शहर, झाड.
भाववाचक नाम (Abstract Noun) – भावना, गुण, अवस्था दाखवणारे शब्द.
👉 उदा. – प्रेम, भीती, सौंदर्य.
लिंग (Gender) म्हणजे नामाने दाखवलेल्या व्यक्ती, प्राणी किंवा वस्तूचे स्त्रीत्व (femininity) किंवा पुल्लत्व (masculinity) दर्शवणे.
मराठीत तीन लिंगे आहेत —
पुल्लिंग, स्त्रीलिंग, नपुंसकलिंग.
ज्या शब्दाने नर / पुरुष (male) व्यक्त होतो, ते पुल्लिंग म्हणतात.
शब्दाचा शेवट प्रामुख्याने “-ा” या अक्षरावर होतो.
👉 उदा. – मुलगा, राजा, वाघ, शिक्षक.
🎯 Classroom Tip:
शब्दाच्या शेवटी "आ" आला तर तो सहसा पुल्लिंग असतो.
ज्या शब्दाने स्त्री / मादी (female) व्यक्त होते, ते स्त्रीलिंग म्हणतात.
शब्दाचा शेवट बहुधा “-ी”, “-आई”, “-ता” अशा ध्वनींवर होतो.
👉 उदा. – मुलगी, राणी, वाघीण, माती.
🎯 Daily Example:
“मुलगा वाचतो” आणि “मुलगी वाचते” — लिंग बदलल्यामुळे क्रियापदही बदलले.
ज्या नामाने जिवंतपणा नसतो (non-living things) किंवा लिंग निश्चित करता येत नाही, ते नपुंसकलिंग असते.
👉 उदा. – घर, पाणी, झाड, अन्न.
🪶 लक्षात ठेवा:
काही शब्द नियमाप्रमाणे नसतात —
उदा. सूर्य (पुल्लिंग), चंद्र (पुल्लिंग), जमीन (स्त्रीलिंग).
वचन (Number) म्हणजे नामाने दाखवलेल्या व्यक्ती, वस्तू किंवा प्राण्यांची संख्या (quantity) दाखवणे.
म्हणजे एखादे नाम एक आहे की अनेक हे दर्शवते.
एकवचन (Singular Number) – एकच व्यक्ती किंवा वस्तू.
👉 उदा. – फुल, मुलगा, घर.
अनेकवचन (Plural Number) – एकाहून अधिक व्यक्ती किंवा वस्तू.
👉 उदा. – फुले, मुलगे, घरे.
पुल्लिंग शब्दाचा शेवट “आ” ने होत असेल, तर शेवटी “ए” लावा.
👉 मुलगा → मुलगे, राजा → राजे.
स्त्रीलिंग शब्दाचा शेवट “ई” ने होत असेल, तर शेवटी “या” लावा.
👉 मुलगी → मुली, राणी → राण्या.
नपुंसकलिंग नामांचा शेवट “ं” किंवा “े” ने होतो.
👉 फूल → फुले, घर → घरे, झाड → झाडे.
🎯 Classroom Example:
विद्यार्थ्यांना "फूल–फुले", "घर–घरे" अशी जोडी करून बोलायला लावा.
→ त्यांना एकवचन-अनेकवचनाचा फरक लक्षात राहील.
विभक्ती (Case) म्हणजे नामाचे वाक्यातील इतर शब्दांशी असलेले नाते (relation).
हे नाते दर्शवण्यासाठी नामाचा रूप (form) बदलतो.
मराठीत एकूण सात विभक्ती आहेत.
1️⃣ प्रथमा विभक्ती (Nominative Case) – प्रश्न: कोण? काय?
👉 उदा. – राम शाळेत जातो.
→ “राम” हा कर्ता आहे.
2️⃣ द्वितीया विभक्ती (Accusative Case) – प्रश्न: कोणाला? काय?
👉 उदा. – मी रामाला पाहिले.
→ “रामाला” हे कर्म आहे.
3️⃣ तृतीया विभक्ती (Instrumental Case) – प्रश्न: कोणाने? कशाने?
👉 उदा. – रामाने लिहिले.
→ “रामाने” म्हणजे करण दाखवते.
4️⃣ चतुर्थी विभक्ती (Dative Case) – प्रश्न: कोणासाठी? कोणाला?
👉 उदा. – आईने मुलाला जेवण दिले.
→ “मुलाला” म्हणजे संप्रदान.
5️⃣ पंचमी विभक्ती (Ablative Case) – प्रश्न: कोणापासून? कशापासून?
👉 उदा. – राम गावापासून आला.
→ “गावापासून” म्हणजे अपादान.
6️⃣ षष्ठी विभक्ती (Genitive Case) – प्रश्न: कोणाचा? कशाचा?
👉 उदा. – रामाचा भाऊ आला.
→ “रामाचा” म्हणजे संबंध दाखवते.
7️⃣ सप्तमी विभक्ती (Locative Case) – प्रश्न: कुठे? कोणात?
👉 उदा. – राम शाळेत आहे.
→ “शाळेत” म्हणजे अधिकरण दाखवते.
🎯 Teacher Example:
“राम” या शब्दाचे वेगवेगळे रूप विद्यार्थी बोलून दाखवतात —
राम, रामाला, रामाने, रामाचा, रामात…
→ यामुळे विभक्तीप्रत्ययांचा (case endings) सराव होतो.
शिक्षकाने विद्यार्थ्यांना सांगावे की नाम हे वाक्याचे मुख्य केंद्र (main element) असते.
नामानुसारच इतर शब्द (विशेषण, क्रियापद) बदलतात.
Example-based learning वापरल्यास विद्यार्थी पटकन समजतात.
चित्रे, वस्तू दाखवून “हे काय आहे?” विचारल्यास नाम ओळखण्याचा सराव होतो.
लिंग, वचन, विभक्ती बदलल्यावर वाक्याचा अर्थ कसा बदलतो हे बोलून दाखवा.
1️⃣ नाम म्हणजे व्यक्ती, वस्तू, ठिकाण, प्राणी किंवा भाव दर्शवणारा शब्द.
2️⃣ लिंगाचे तीन प्रकार: पुल्लिंग, स्त्रीलिंग, नपुंसकलिंग.
3️⃣ वचनाचे दोन प्रकार: एकवचन आणि अनेकवचन.
4️⃣ विभक्ती सात प्रकारच्या असतात: प्रथमा, द्वितीया, तृतीया, चतुर्थी, पंचमी, षष्ठी, सप्तमी.
5️⃣ वाक्यात नामाचे रूप बदलून अर्थ आणि रचना बदलते.
6️⃣ उदाहरणे आणि प्रत्यक्ष सरावाने व्याकरण शिकवणे सर्वात परिणामकारक ठरते.
🌟 CTET Smart Tip:
उत्तर लिहिताना नेहमी ही तीन headings वापरा —
(1) व्याख्या, (2) प्रकार/नियम, आणि (3) उदाहरणे.
→ यामुळे उत्तर पूर्ण, रचनेदार आणि गुणदायक बनते.
सर्वनाम (Pronoun) हा असा शब्द आहे जो नामाऐवजी (in place of noun) वापरला जातो.
ज्या ठिकाणी नाम वारंवार (repeatedly) वापरावे लागते, तिथे त्या नामाऐवजी सर्वनाम वापरल्यास वाक्य सोपे आणि सुंदर वाटते.
🪶 उदाहरण:
“राम शाळेत गेला. रामाने पुस्तक घेतले.”
→ हे वाक्य पुनरावृत्तीचे आहे.
→ सर्वनाम वापरल्यास असे होईल –
“राम शाळेत गेला. तो पुस्तक घेतले.”
→ “तो” हा सर्वनाम आहे.
🎯 Keyword:
सर्वनाम = “Pronoun” (Hindi meaning – “नाम के स्थान पर आने वाला शब्द”).
वाक्यातील नामाची पुनरावृत्ती टाळण्यासाठी (to avoid repetition) सर्वनाम वापरले जाते.
त्यामुळे भाषेचा संक्षेप (shortness) आणि सौंदर्य (beauty) टिकून राहतो.
सर्वनामामुळे वाक्य स्पष्ट (clear) आणि आकर्षक (pleasant) बनते.
🎯 Classroom Example:
शिक्षक सांगतात – “सीमा वाचन करते. ती रोज शाळेत येते.”
→ इथे “ती” हा सर्वनाम शब्द सीमाऐवजी आला आहे.
मराठीत सर्वनामाचे अनेक प्रकार आहेत. खाली प्रत्येक प्रकार सोप्या शब्दांत समजून घ्या 👇
जे शब्द व्यक्ती (person) दाखवतात त्यांना पुरुषवाचक सर्वनाम म्हणतात.
हे तीन प्रकारचे असतात –
प्रथम पुरुष (First person) – बोलणारा स्वतः → मी, आम्ही.
द्वितीय पुरुष (Second person) – ज्याच्याशी बोलतो → तू, तुम्ही.
तृतीय पुरुष (Third person) – ज्याच्याबद्दल बोलतो → तो, ती, ते, ते लोक.
🪶 उदाहरणे:
मी अभ्यास करतो.
तू खेळतोस.
ती शाळेत जाते.
🎯 Daily Example:
“मी” म्हटलं की आपण बोलतो, “तू” म्हटलं की समोरच्याशी बोलतो, “तो/ती” म्हटलं की तिसऱ्या व्यक्तीबद्दल बोलतो.
जे सर्वनाम विशिष्ट व्यक्ती, वस्तू किंवा ठिकाण दाखवतात (pointing words) त्यांना निश्चयवाचक म्हणतात.
हे दाखवणारे शब्द (showing words) असतात.
🪶 उदाहरणे: हा, ही, हे, तो, ती, ते, असा, तसा, इत्यादी.
🎯 Classroom Example:
शिक्षक फळ्यावर बोट ठेवून म्हणतात – “हा फळा स्वच्छ करा.”
→ “हा” हा निश्चयवाचक सर्वनाम आहे कारण तो वस्तू दाखवतो.
जे सर्वनाम कोण, काय, कुणी, काही असे अनिश्चित (uncertain) व्यक्त करतात, त्यांना अनिश्चयवाचक सर्वनाम म्हणतात.
🪶 उदाहरणे: कोणी, काही, कोणता, काहीजण, एखादा, कुणीही.
🎯 Example:
“कुणीतरी दार ठोठावले.”
→ कोण आहे हे ठरलेले नाही. म्हणून “कुणीतरी” हा अनिश्चयवाचक सर्वनाम आहे.
जे सर्वनाम प्रश्न विचारण्यासाठी (to ask questions) वापरले जातात, ते प्रश्नवाचक सर्वनाम म्हणतात.
🪶 उदाहरणे: कोण, काय, कुठला, कोणता, कोणाचे.
🎯 Daily Example:
“कोण आला?”
“काय लिहिलं?”
→ हे दोन्ही प्रश्न सर्वनाम वापरून विचारले आहेत.
जे सर्वनाम दोन वाक्ये जोडण्याचे काम (joining two clauses) करतात, ते संबंधवाचक सर्वनाम म्हणतात.
हे शब्द संबंध (relation) दाखवतात.
🪶 उदाहरणे: जो, जी, जे, ज्याने, ज्याला, ज्याचे.
🎯 Example:
“जो विद्यार्थी वेळेवर येतो, तो नेहमी यशस्वी होतो.”
→ “जो” हा संबंधवाचक सर्वनाम आहे.
जे सर्वनाम स्वतःकडे परत येणारी क्रिया (reflexive action) दाखवतात, त्यांना स्वार्थवाचक सर्वनाम म्हणतात.
🪶 उदाहरणे: स्वतः, स्वतःचा, स्वतःचे.
🎯 Example:
“रामाने स्वतः पुस्तक लिहिले.”
→ इथे “स्वतः” हा शब्द रामाकडेच परत येतो.
जे सर्वनाम दोघांमधील परस्पर संबंध (mutual relation) दाखवतात, ते परस्परवाचक सर्वनाम म्हणतात.
🪶 उदाहरणे: एकमेक, परस्पर, दोघांनी एकमेकांना.
🎯 Example:
“विद्यार्थ्यांनी एकमेकांना मदत केली.”
→ इथे सर्वांनी सर्वांना मदत केली हे दर्शवते.
नामाच्या पुनरावृत्तीपासून बचाव (Avoid Repetition):
उदा. – “सीमा आली. ती वाचते.”
वाक्य अधिक सुटसुटीत (Simple and Clear):
उदा. – “मी आज शाळेत गेलो.” (नामाऐवजी “मी” वापरले.)
संबंध व भाव दाखवण्यासाठी:
उदा. – “जो चांगला वागतो, तो सगळ्यांना आवडतो.”
प्रश्न विचारताना:
उदा. – “कोण आज अनुपस्थित आहे?”
भावना व कृती व्यक्त करताना:
उदा. – “रामाने स्वतः काम केले.”
🎯 Classroom Example:
शिक्षक म्हणतात – “मुलांनी एकमेकांना अभिवादन करा.”
→ यात परस्परवाचक सर्वनामाचा उपयोग आहे.
विद्यार्थ्यांना नाम व सर्वनाम यातील फरक उदाहरणांसह दाखवावा.
वर्गात “सीमा – ती”, “राम – तो”, “विद्यार्थी – ते” अशा जोड्या बनवून सराव घ्यावा.
चित्रे, कथा, संवाद यांच्या माध्यमातून सर्वनामाचे प्रयोग शिकवावेत.
विद्यार्थ्यांकडून स्वतः वाक्य तयार करून घेणे ही सक्रिय शिकवण (active learning) ठरते.
1️⃣ सर्वनाम (Pronoun) हा नामाऐवजी येणारा शब्द आहे.
2️⃣ सर्वनामामुळे वाक्य संक्षिप्त, सुंदर आणि अर्थपूर्ण होते.
3️⃣ सर्वनामाचे प्रकार —
पुरुषवाचक, निश्चयवाचक, अनिश्चयवाचक, प्रश्नवाचक, संबंधवाचक, स्वार्थवाचक, परस्परवाचक.
4️⃣ प्रत्येक प्रकाराचा वापर अर्थ आणि वाक्यरचनेनुसार बदलतो.
5️⃣ शिकवताना नेहमी उदाहरणे, चित्रे, संभाषण यांचा उपयोग करावा.
🌟 CTET Smart Note:
जर प्रश्न आला — “सर्वनाम म्हणजे काय? त्याचे प्रकार व उपयोग स्पष्ट करा.”
तर उत्तर लिहिताना पुढील तीन भाग ठेवा –
1️⃣ व्याख्या
2️⃣ प्रकार (सात प्रकारांसह उदाहरणे)
3️⃣ उपयोग (वाक्यातील भूमिका)
विशेषण (Adjective) हा असा शब्द आहे जो नाम (noun) किंवा सर्वनाम (pronoun) यांच्या गुण, अवस्था, प्रकार, संख्या, आकार, रंग इत्यादी गुणधर्म (qualities) सांगतो.
म्हणजेच, विशेषण शब्द नामाचे विशेष (quality or feature) सांगतो.
🪶 उदाहरण:
“चांगला मुलगा अभ्यास करतो.”
→ “चांगला” हा शब्द मुलाचा गुण (quality) सांगतो, म्हणून तो विशेषण आहे.
🎯 Keyword:
विशेषण = Adjective (Hindi meaning – संज्ञा या सर्वनाम के गुण बताने वाला शब्द)
विशेषणामुळे वाक्यातील नाम अधिक स्पष्ट (clear) आणि जिवंत (lively) दिसते.
वाक्य अधिक अर्थपूर्ण (meaningful) होते.
बोलण्यात आणि लेखनात सुंदरता (beauty) आणि भावना (emotion) वाढते.
🪶 Example (Classroom):
शिक्षक म्हणतात – “मोठा फळा स्वच्छ करा.”
→ इथे “मोठा” हा विशेषण आहे कारण तो फळ्याचा आकार सांगतो.
मराठीमध्ये विशेषणाचे अनेक प्रकार आहेत. खाली सोप्या शब्दांत प्रत्येक प्रकार समजून घ्या 👇
जे विशेषण गुण, दोष, रंग, आकार, स्वरूप, स्वभाव (qualities or defects) दाखवतात, त्यांना गुणवाचक विशेषण म्हणतात.
हे विशेषण “कसा/कशी/कसे” या प्रश्नांची उत्तरे देतात.
🪶 उदाहरणे: चांगला, वाईट, सुंदर, काळा, गोरा, उंच, नीटनेटका.
🪶 वाक्य: “तो उंच मुलगा आहे.”
🎯 Keyword: Quality = गुण (good/bad/beautiful/tall).
जे विशेषण संख्या (number) किंवा मात्रा (quantity) दर्शवतात, त्यांना संख्यावाचक विशेषण म्हणतात.
हे विशेषण किती / किती वेळा / किती जण या प्रश्नांची उत्तरे देतात.
🪶 उदाहरणे: एक, दोन, पाच, अनेक, थोडे, सर्व, काही.
🪶 वाक्य: “शाळेत तीन शिक्षक आहेत.”
🎯 Keyword: Number = संख्या (quantity/amount).
जे विशेषण एखाद्या वस्तूचा किंवा व्यक्तीचा निर्देश (pointing) करतात, त्यांना दर्शक विशेषण म्हणतात.
🪶 उदाहरणे: हा, तो, ती, ते, ही, हे, असा, तसा.
🪶 वाक्य: “ही पेन माझी आहे.”
🎯 Keyword: Demonstrative = दर्शविणारे (showing word).
जे विशेषण प्रश्न विचारताना (for asking questions) वापरले जातात, त्यांना प्रश्नवाचक विशेषण म्हणतात.
हे शब्द कोणता / कसा / किती / कोणाचे अशा स्वरूपात असतात.
🪶 उदाहरणे: कोणता, कसा, किती, कोणाचे.
🪶 वाक्य: “कोणता विद्यार्थी पहिला आला?”
🎯 Keyword: Interrogative = प्रश्न विचारणारे शब्द.
जे विशेषण निश्चित संख्या किंवा गुण न सांगता सामान्य अर्थाने वापरले जातात, त्यांना अनिश्चित विशेषण म्हणतात.
🪶 उदाहरणे: काही, थोडे, अनेक, बरेच, सर्व, प्रत्येक.
🪶 वाक्य: “शाळेत अनेक विद्यार्थी आले.”
🎯 Keyword: Indefinite = अनिश्चित / अस्पष्ट (not fixed).
जे विशेषण कोणाचा संबंध (relation) दाखवतात, त्यांना संबंधवाचक विशेषण म्हणतात.
🪶 उदाहरणे: माझा, तुझा, त्याचा, तिचा, आमचा, तुमचा.
🪶 वाक्य: “माझे पुस्तक हरवले.”
🎯 Keyword: Possessive = मालकी / संबंध दर्शवणारे शब्द.
नामाचा गुण दाखवण्यासाठी (showing quality):
उदा. – “सुंदर फुल बागेत आहे.”
संख्या किंवा मात्रादर्शक (showing quantity):
उदा. – “तीन विद्यार्थी बसले आहेत.”
वस्तू किंवा व्यक्ती दर्शवण्यासाठी (pointing words):
उदा. – “तो विद्यार्थी हुशार आहे.”
प्रश्न विचारताना:
उदा. – “किती पुस्तके घेतलीस?”
संबंध दाखवण्यासाठी:
उदा. – “माझा मित्र शाळेत गेला.”
🎯 Classroom Example:
शिक्षक म्हणतात – “ही मुलगी सुंदर गाते.”
→ इथे “सुंदर” हा शब्द “मुलगी” या नामाचे विशेष सांगतो, म्हणून तो विशेषण आहे.
विशेषण नेहमी नामाच्या अर्थाशी जोडलेले (linked) असते.
विशेषणाने नामाचा गुण, रंग, आकार, संख्या, संबंध इत्यादी कळतात.
विशेषण व नाम लिंग (gender) आणि वचन (number) यानुसार जुळतात.
🪶 उदाहरण:
“चांगला मुलगा”, “चांगली मुलगी”, “चांगले मूल”
→ “चांगला / चांगली / चांगले” — हे सर्व लिंगानुसार बदललेले विशेषण आहेत.
विद्यार्थ्यांना नाम व विशेषणातील फरक सांगावा.
चित्रांच्या माध्यमातून गुण ओळखण्याचा खेळ घ्यावा.
👉 उदा. फळ्यावर चित्र दाखवून विचारावे — “हे फूल कसे आहे?”
→ विद्यार्थी म्हणतो: “सुंदर आहे.” (विशेषण ओळखले!)
गुणदोष शोध खेळ –
शिक्षक काही वाक्ये सांगतात, विद्यार्थी त्यातील विशेषण शोधतात.
कथाकथनातून (story-telling) विशेषण वापराचे उदाहरण देणे प्रभावी ठरते.
1️⃣ विशेषण (Adjective) हे नामाचे विशेष गुण सांगणारे शब्द आहेत.
2️⃣ विशेषणामुळे वाक्य अर्थपूर्ण, स्पष्ट आणि सुंदर होते.
3️⃣ विशेषणाचे मुख्य प्रकार:
गुणवाचक
संख्यावाचक
दर्शक
प्रश्नवाचक
अनिश्चित
संबंधवाचक
4️⃣ विशेषण नेहमी नामाशी लिंग व वचनानुसार जुळते.
5️⃣ शिक्षणात विशेषण शिकवताना चित्रे, कथा, सराव यांचा वापर करावा.
🌟 CTET Smart Note:
जर प्रश्न आला — “विशेषण म्हणजे काय? त्याचे प्रकार व उपयोग स्पष्ट करा.”
→ उत्तर लिहिताना लक्षात ठेवा:
1️⃣ व्याख्या
2️⃣ प्रकार (प्रत्येक प्रकारासोबत उदाहरण)
3️⃣ वाक्यातील उपयोग
4️⃣ शिकवण्याची प्रक्रिया (Teaching implication)
क्रियापद (Verb) म्हणजे क्रिया (Action) किंवा कृती (Activity) दाखवणारा शब्द.
वाक्यात जेव्हा एखादी व्यक्ती किंवा वस्तू काही करते, भोगते किंवा होते, तेव्हा त्या कृतीस दाखवणारा शब्द म्हणजे क्रियापद.
🪶 उदाहरणे:
खाणे, बसणे, वाचणे, धावणे, झोपणे, लिहिणे.
📘 Keywords:
क्रियापद = Verb (Hindi meaning – काम बताने वाला शब्द)
क्रिया = Action / Activity (कर्म / कार्य)
🎯 Daily Example:
“सीमा वाचते.” – इथे “वाचते” हा शब्द क्रियापद आहे कारण तो कृती दाखवतो.
क्रियापदाशिवाय वाक्य अपूर्ण (Incomplete) राहते.
क्रियापदामुळेच वाक्याला अर्थ (Meaning) आणि गती (Movement) मिळते.
वाक्याची मुख्य क्रिया ठरवते की कृती कोण करतो, केव्हा व कशी होते.
🪶 उदाहरण:
“तो खातो.”
→ “खातो” शिवाय वाक्याचा अर्थच नाही.
ज्यामध्ये कृती कर्मावर (Object) होते, त्याला सकर्मक क्रियापद म्हणतात.
🪶 उदाहरण: “तो सफरचंद खातो.”
→ “खातो” ही क्रिया “सफरचंद” या कर्मावर झाली आहे.
ज्यामध्ये कृती कर्मावर होत नाही, फक्त करणारा असतो, त्याला अकर्मक क्रियापद म्हणतात.
🪶 उदाहरण: “तो धावतो.”
→ इथे कृती कोणत्याही कर्मावर होत नाही.
📘 काळ (Tense) म्हणजे कृती कधी झाली, चालू आहे किंवा होईल, हे दाखवणारा घटक.
मराठीत तीन मुख्य काळ आहेत 👇
जी क्रिया आत्ता घडते किंवा नित्य होते, त्या क्रियेला वर्तमानकाळ म्हणतात.
🪶 उदाहरणे:
तो खातो.
मी वाचते.
मुले खेळतात.
🎯 Keywords: Present = आत्ता / सध्या (Now / Currently).
📚 Classroom Example:
शिक्षक विचारतात — “आत्ता तुम्ही काय करता?”
विद्यार्थी म्हणतो — “मी शिकतो.” → वर्तमानकाळ.
जी क्रिया आधी झाली, ती भूतकाळातील असते.
🪶 उदाहरणे:
तो खाल्ला.
मी वाचले.
ती गेली.
🎯 Keyword: Past = आधी / मागे (Already done).
📚 Example:
“काल आम्ही खेळलो.” → कृती काल झाली, म्हणून भूतकाळ.
जी क्रिया आता नाही पण पुढे होईल, ती भविष्यकाळातील असते.
🪶 उदाहरणे:
तो खाईल.
मी वाचेन.
ती जाईल.
🎯 Keyword: Future = पुढे / नंतर (Later / Will happen).
📚 Example:
“उद्या मी शाळेत जाईन.” → कृती भविष्यात होणार आहे.
📘 वाच्य (Voice) म्हणजे कृती कोण करतो किंवा कोणावर होते, हे दाखवते.
मराठीत तीन प्रकारचे वाच्य आहेत 👇
ज्यामध्ये कर्ता स्वतः कृती करतो, ते कर्तरी वाच्य म्हणतात.
🪶 उदाहरण: “सीमा फळे खाते.”
→ इथे कृती करणारी सीमा स्वतः आहे.
🎯 Keyword: Active = स्वतः करणारा (Doer).
ज्यामध्ये कृती कर्त्याकडून न होता कर्मावर होते, ते कर्मणी वाच्य म्हणतात.
🪶 उदाहरण: “फळे सीमेकडून खाल्ली जातात.”
→ येथे कृती सीमेकडून (by Seema) होते.
🎯 Keyword: Passive = कर्मावर होणारी क्रिया (Action on object).
ज्यामध्ये कृती करणारा थेट सांगितलेला नसतो, पण कृती होते हे कळते.
🪶 उदाहरण: “येथे खाल्ले जाते.”
→ कोण खातो हे सांगितले नाही, पण कृती घडते आहे हे दिसते.
🎯 Keyword: Reflexive = अप्रत्यक्ष कृती (Without clear doer).
📚 Classroom Example:
शिक्षक फळ्यावर लिहितात —
“राम फळे खातो.” → कर्तरी
“फळे रामकडून खाल्ली जातात.” → कर्मणी
“फळे खाल्ली जातात.” → भावे
📘 प्रयोग (Mood) म्हणजे वाक्यात क्रियापदाचा वापर कसा आहे — म्हणजे आज्ञा, विनंती, शंका, इच्छा, आदेश इत्यादी.
मुख्य प्रयोग पुढीलप्रमाणे 👇
आज्ञा, सूचना किंवा विनंती दाखवतो.
🪶 उदाहरण: “बस.”, “शांत रहा.”
🎯 Keyword: Imperative = आज्ञा देणे (Command / Request).
जे वाक्य घटना सांगते किंवा माहिती देते, त्या प्रकारात विध्यार्थक प्रयोग येतो.
🪶 उदाहरण: “तो शाळेत जातो.”
🎯 Keyword: Indicative = सांगणारे / स्पष्ट करणारे वाक्य (Statement).
जे वाक्य इच्छा, आशा किंवा आशीर्वाद व्यक्त करते, त्याला इच्छार्थ प्रयोग म्हणतात.
🪶 उदाहरण: “तू दीर्घायुषी हो.”, “मला शाळेत जायचे आहे.”
🎯 Keyword: Optative = इच्छा किंवा आशीर्वाद (Wish / Blessing).
जे वाक्य शक्यता (Possibility) दाखवते.
🪶 उदाहरण: “तो उद्या येऊ शकतो.”
🎯 Keyword: Potential = शक्यता (Possibility).
👩🏫 शिक्षक विद्यार्थ्यांना खालीलप्रमाणे शिकवू शकतात:
चित्रांद्वारे कृती दाखवणे — उदा. मुलगा धावतो, लिहितो, खातो.
काळ ओळख खेळ — वाक्य देऊन विचारणे, “हे कोणत्या काळात आहे?”
वाच्य बदल सराव — “तो खातो.” → “तो खाईल.” → “खाल्ले जाते.”
क्रियापद शोध सराव — विद्यार्थ्यांना वाक्य देऊन क्रियापद ओळखायला सांगणे.
🎯 Classroom Example:
शिक्षक म्हणतात – “मी दूध पितो.”
→ विद्यार्थी सांगतो: “पितो” हा शब्द क्रियापद आहे.
1️⃣ क्रियापद (Verb) म्हणजे कृती दाखवणारा शब्द.
2️⃣ क्रियापदाशिवाय वाक्य अपूर्ण आणि अर्थहीन राहते.
3️⃣ काळाचे तीन प्रकार:
वर्तमानकाळ (Present)
भूतकाळ (Past)
भविष्यकाळ (Future)
4️⃣ वाच्याचे तीन प्रकार:
कर्तरी
कर्मणी
भावे
5️⃣ प्रयोगाचे प्रकार: आज्ञार्थ, विध्यार्थक, इच्छार्थ, संभाव्य.
6️⃣ शिक्षकाने विद्यार्थ्यांना उदाहरण, कृती, खेळ यांच्या माध्यमातून क्रियापद शिकवावे.
🌟 CTET Smart Note:
जर प्रश्न आला — “क्रियापद म्हणजे काय? काळ, वाच्य आणि प्रयोग यांची माहिती द्या.”
→ उत्तर लिहिताना लक्षात ठेवा:
1️⃣ व्याख्या
2️⃣ प्रकार + उदाहरण
3️⃣ वाच्य + प्रयोग स्पष्ट करणे
4️⃣ शिक्षकाची भूमिका नमूद करणे
क्रियाविशेषण (Adverb) म्हणजे क्रियेला, विशेषणाला किंवा दुसऱ्या क्रियाविशेषणाला अधिक अर्थ, वेळ, प्रमाण, जागा किंवा रीती दाखवणारा शब्द.
म्हणजेच, क्रियेला विशेष अर्थ (adds meaning to the verb) देणारा शब्द म्हणजे क्रियाविशेषण.
🪶 उदाहरणे:
तो हळू चालतो.
ती छान गाते.
मी आज शाळेत गेलो.
📘 Keywords:
क्रिया (Verb) = कृती / action
विशेषण (Adjective) = नामाला गुण सांगणारा शब्द
क्रियाविशेषण (Adverb) = कृतीबद्दल अधिक माहिती देणारा शब्द
Meaning (Hindi): क्रिया को अधिक स्पष्ट करने वाला शब्द
🎯 सोपे स्पष्टीकरण:
वाक्यात “तो चालतो.” एवढं सांगितल्यावर आपल्याला फक्त कृती कळते, पण “तो हळू चालतो.” म्हटल्यावर त्या कृतीची रीती (manner) समजते.
1️⃣ वाक्यातील कृती अधिक स्पष्ट (more clear) आणि भावपूर्ण (meaningful) बनवते.
2️⃣ वाक्याला वेळ, जागा, रीती, प्रमाण यांची माहिती देते.
3️⃣ क्रियापद, विशेषण, किंवा दुसरे क्रियाविशेषण यांना विशेष बनवते.
4️⃣ भाषेतील अर्थछटा (nuance) वाढवते.
🪶 उदाहरण:
“ती गाते.” → साधं वाक्य
“ती छान गाते.” → कृतीबद्दल अधिक माहिती
मराठीत क्रियाविशेषणाचे प्रमुख प्रकार खालीलप्रमाणे आहेत 👇
जे कृती कधी होते हे सांगतात.
🪶 उदाहरणे: आज, उद्या, काल, आत्ता, लवकर, नेहमी, रोज.
🎯 Keyword: Time (Hindi – समय बताने वाले शब्द)
📚 Example in Sentence:
मी आज शाळेत गेलो.
तो नेहमी प्रार्थना करतो.
जे कृती कोठे (where) घडते हे सांगतात.
🪶 उदाहरणे: येथे, तिथे, वर, खाली, आत, बाहेर, पुढे, मागे.
🎯 Keyword: Place (Hindi – स्थान बताने वाले शब्द)
📚 Example:
तो तिथे उभा आहे.
बॉल खाली पडला.
जे कृती कशी (how) झाली हे सांगतात.
🪶 उदाहरणे: हळू, पटकन, छान, नीट, जोरात, शांतपणे.
🎯 Keyword: Manner (Hindi – कैसे बताने वाले शब्द)
📚 Example:
तो हळू चालतो.
ती छान बोलते.
जे कृती, विशेषण किंवा दुसऱ्या क्रियाविशेषणाचे प्रमाण (degree / quantity) सांगतात.
🪶 उदाहरणे: खूप, थोडं, फार, जास्त, अगदी.
🎯 Keyword: Degree (Hindi – मात्रा बताने वाले शब्द)
📚 Example:
तो खूप वाचतो.
ती थोडं खात आहे.
जे कृती का (why) झाली हे सांगतात.
🪶 उदाहरणे: म्हणून, त्यामुळे, म्हणूनच, म्हणूनतर.
🎯 Keyword: Reason (Hindi – कारण बताने वाले शब्द)
📚 Example:
तो आला नाही म्हणून वर्ग रद्द झाला.
त्यामुळे शिक्षक रागावले.
जे कृतीबद्दल प्रश्न विचारतात.
🪶 उदाहरणे: कधी, कुठे, कसे, का.
🎯 Keyword: Interrogative (Hindi – प्रश्न पूछने वाले शब्द)
📚 Example:
तू कधी येशील?
तो कसा आला?
जे कृतीबद्दल होकार (Yes) किंवा नकार (No) दर्शवतात.
🪶 उदाहरणे: हो, नाही, निश्चितच, नक्कीच.
🎯 Keyword: Affirmation/Negation (Hindi – सहमति या असहमति बताने वाले शब्द)
📚 Example:
मी हो येईन.
तो नाही गेला.
1️⃣ विशेषण (Adjective) → नामाला विशेष अर्थ देतो.
🪶 उदा. सुंदर मुलगी, मोठं झाड.
2️⃣ क्रियाविशेषण (Adverb) → कृतीला विशेष अर्थ देतो.
🪶 उदा. ती छान गाते, तो हळू चालतो.
🎯 Keyword:
Adjective = Describes Noun (नाम)
Adverb = Describes Verb (क्रिया)
📚 Classroom Trick:
शिक्षक विचारतात —
“ती छान गाते” या वाक्यात ‘छान’ हा शब्द कोणाला सांगतो?
→ उत्तर: ‘गाते’ या क्रियेला — म्हणजे क्रियाविशेषण.
👩🏫 शिक्षकांनी विद्यार्थ्यांना पुढील मार्गाने शिकवावे —
1️⃣ चित्रे आणि कृती दाखवून शिकवणे
उदा. “मुलगा धावतो” → “मुलगा जलद धावतो.”
2️⃣ खेळाद्वारे शिकवणे
“कसे चालतो?” “कुठे बसला?” असे प्रश्न विचारून.
3️⃣ कथा वाचनाद्वारे क्रियाविशेषण शोधणे
उदा. “एकदा एक मुलगा शांतपणे बसला होता.”
4️⃣ वाक्य बदल खेळ
साधं वाक्य → क्रियाविशेषण जोडून अर्थ बदल.
उदा. “ती बोलते.” → “ती छान बोलते.”
🎯 Keyword: Activity-based learning → विद्यार्थ्यांना कृतीतून समजेल.
“मी आज उशिरा उठलो.”
“ती शांतपणे अभ्यास करते.”
“तो वर गेला.”
“मी उद्या भेटेन.”
👉 ही सर्व वाक्ये क्रियाविशेषणामुळे अधिक स्पष्ट आणि अर्थपूर्ण बनतात.
1️⃣ क्रियाविशेषण (Adverb) → कृती, विशेषण किंवा दुसऱ्या क्रियाविशेषणाला विशेष अर्थ देतो.
2️⃣ प्रकार:
काळवाचक (Time)
स्थळवाचक (Place)
रीतीवाचक (Manner)
प्रमाणवाचक (Degree)
कारणवाचक (Reason)
प्रश्नवाचक (Interrogative)
संमतीवाचक / नकारवाचक (Affirmation / Negation)
3️⃣ विशेषण नामाला सांगतो, तर क्रियाविशेषण क्रियेला सांगतो.
4️⃣ शिक्षकांनी चित्र, कृती, कथा आणि खेळ यांच्या माध्यमातून हा विषय शिकवावा.
5️⃣ वाक्य अधिक अर्थपूर्ण बनवण्यासाठी क्रियाविशेषणाचा वापर अत्यंत आवश्यक आहे.
🌟 CTET Smart Tip:
जर प्रश्न आला — “क्रियाविशेषण म्हणजे काय? त्याचे प्रकार व उदाहरणे द्या.”
→ उत्तरात
1️⃣ व्याख्या
2️⃣ प्रकार + उदाहरण
3️⃣ फरक (विशेषण व क्रियाविशेषण)
4️⃣ शिक्षकाची भूमिका
हे मुद्दे नक्की लिहा.
📋 Topics:-
शब्दरचना (Word formation) म्हणजे मूळ शब्दावर काही भाग (उपसर्ग किंवा प्रत्यय) लावून नवीन अर्थाचा शब्द तयार करणे.
हे भाग शब्दाच्या अर्थात (meaning) किंवा रूपात (form) बदल घडवतात.
🪶 उदाहरण:
"लिख" + "क" = लेखक (Writer)
"सुख" + "ही" = सुखी (Happy person)
📘 Keywords:
मूळ शब्द (Root word) = मुख्य शब्द ज्यावर बदल होतो
उपसर्ग (Prefix) = शब्दाच्या आधी जोडला जाणारा भाग
प्रत्यय (Suffix) = शब्दाच्या शेवटी जोडला जाणारा भाग
उपसर्ग (Prefix) म्हणजे असा अर्थपूर्ण भाग जो मूळ शब्दाच्या आधी जोडला जातो.
उपसर्गामुळे शब्दाचा अर्थ बदलतो किंवा विस्तारतो.
🪶 उदाहरण:
अ + सुख = असुख (दुःख / Unhappy)
अन + न्याय = अन्याय (Injustice)
प्र + काम = प्रकाम (उत्साहाने केलेले काम)
🎯 Keywords:
Prefix = “Added before root word”
Hindi meaning – शब्द के पहले लगने वाला भाग
1️⃣ उपसर्ग शब्दाच्या सुरुवातीला येतो.
2️⃣ उपसर्ग स्वतः स्वतंत्र शब्द नसतो.
3️⃣ उपसर्ग मूळ शब्दाशी मिळून नवीन अर्थाचा शब्द तयार करतो.
4️⃣ उपसर्ग जोडल्याने शब्दाचा अर्थ बदलतो.
📚 उदाहरणे (Examples):
सु + काम = सुकाम (चांगले काम)
दु + व्यवहार = दुर्व्यवहार (वाईट वर्तन)
नि + निर्णय = निर्णय (ठराव)
1️⃣ अ / अन → नकार (negation) दाखवतो.
उदा. अशुद्ध (Impure), अन्याय (Injustice)
2️⃣ सु / सुसं / सम → चांगलेपणा किंवा सौंदर्य दाखवतो.
उदा. सुसंवाद (Good relation), सुस्वभाव (Good nature)
3️⃣ दु / दुष → वाईट किंवा त्रासदायक अर्थ देतो.
उदा. दुर्दैव (Bad luck), दुष्काळ (Drought)
4️⃣ प्र → पुढे जाणे किंवा महत्व दर्शवतो.
उदा. प्रगती (Progress), प्रचार (Propagation)
5️⃣ नि / निर → नकार किंवा शुद्धता दर्शवतो.
उदा. निर्दोष (Blameless), निःशब्द (Silent)
6️⃣ अप → अभाव किंवा विरुद्ध अर्थ.
उदा. अपयश (Failure), अपमान (Insult)
प्रत्यय (Suffix) म्हणजे असा अर्थपूर्ण भाग जो मूळ शब्दाच्या शेवटी जोडला जातो.
प्रत्ययामुळे शब्दाच्या रूपात (form) आणि अर्थात (meaning) दोन्ही बदल होतात.
🪶 उदाहरण:
शिक्षण + क = शिक्षक (Teacher)
खेळ + णारा = खेळणारा (Playing person)
सुख + ी = सुखी (Happy)
🎯 Keywords:
Suffix = Added after root word
Hindi meaning – शब्द के बाद लगने वाला भाग
1️⃣ प्रत्यय शब्दाच्या शेवटी जोडला जातो.
2️⃣ प्रत्ययामुळे शब्दाचे रूप बदलते.
3️⃣ काही वेळा शब्दप्रकार (Part of speech) बदलतो.
4️⃣ प्रत्यय नवीन शब्दनिर्मितीसाठी (word formation) उपयोगी असतो.
📚 उदाहरणे:
खेळ + क = खेळक (Player)
लिख + न = लेखन (Writing)
गाणे + आळा = गाणारा (Singer)
नाम तयार करणारा प्रत्यय.
🪶 उदा. -क, -ता, -पणा, -पण, -ई, -णा
📚 उदाहरण:
शिक + क = शिक्षक (Teacher)
लहान + पणा = लहानपणा (Childhood)
विशेषण तयार करणारा प्रत्यय.
🪶 उदा. -ई, -ला, -णारा, -त
📚 उदाहरण:
सुख + ई = सुखी (Happy)
काम + टा = कामटा (Hardworking)
क्रियापदे तयार करणारा प्रत्यय.
🪶 उदा. -णे, -वणे, -सणे
📚 उदाहरण:
बोल + णे = बोलणे (To speak)
खेळ + वणे = खेळवणे (To make someone play)
1️⃣ उपसर्ग → शब्दाच्या आधी जोडला जातो.
2️⃣ प्रत्यय → शब्दाच्या शेवटी जोडला जातो.
3️⃣ उपसर्गामुळे अर्थ बदलतो, तर प्रत्ययामुळे रूप व अर्थ दोन्ही बदलतात.
🪶 उदाहरण:
उपसर्ग: अ + न्याय = अन्याय
प्रत्यय: शिक + क = शिक्षक
🎯 Trick:
👉 Prefix = Before
👉 Suffix = After
👩🏫 शिक्षकांनी विद्यार्थ्यांना खालील पद्धतीने शिकवावे —
1️⃣ चित्र आणि उदाहरणाद्वारे शिकवणे
उदा. “सुख → असुख” करून अर्थातील बदल दाखवणे.
2️⃣ शब्दकोश खेळ
विद्यार्थ्यांना उपसर्ग-प्रत्यय लावून नवीन शब्द तयार करायला सांगणे.
3️⃣ कथा वाचनाद्वारे ओळख
कथा वाचताना उपसर्ग/प्रत्यय असलेले शब्द शोधायला सांगणे.
4️⃣ शब्दजोडी स्पर्धा
“नि + शब्द”, “दु + ख” असे जोड सांगून स्पर्धा घेणे.
5️⃣ Meaning Mapping Activity
Prefix/Suffix चा अर्थ (Meaning) चित्राद्वारे दाखवणे.
अप + मान = अपमान (Insult)
सु + गंध = सुगंध (Good smell)
खेळ + णे = खेळणे (To play)
काम + टा = कामटा (Hardworking person)
📚 Classroom Sentence:
शिक्षक म्हणतात — “आज आपण ‘सु’ हा उपसर्ग वापरून नवे शब्द तयार करू.”
विद्यार्थी म्हणतात — सुगंध, सुस्वभाव, सुसंवाद.
1️⃣ उपसर्ग – मूळ शब्दाच्या आधी जोडला जाणारा भाग.
2️⃣ प्रत्यय – मूळ शब्दाच्या शेवटी जोडला जाणारा भाग.
3️⃣ दोन्ही मिळून शब्दनिर्मिती (word formation) करतात.
4️⃣ उपसर्गामुळे शब्दाचा अर्थ बदलतो, प्रत्ययामुळे रूप व अर्थ दोन्ही बदलतात.
5️⃣ शिक्षकांनी खेळ, उदाहरणे व चित्रे यांच्या माध्यमातून विद्यार्थ्यांना शिकवावे.
🌟 CTET Smart Tip:
जर प्रश्न आला — “उपसर्ग व प्रत्यय म्हणजे काय? उदाहरणांसह स्पष्ट करा.”
→ उत्तरात लिहा :
1️⃣ व्याख्या
2️⃣ प्रकार
3️⃣ उदाहरणे
4️⃣ फरक
5️⃣ शिक्षकाची भूमिका
समास (Compound word) म्हणजे दोन किंवा अधिक शब्द एकत्र येऊन एक नवा अर्थपूर्ण शब्द तयार होणे.
यात वाक्य किंवा शब्दसमूह लहान होतो, पण अर्थ मोठा व स्पष्ट होतो.
📘 Keyword meanings:
समास = संक्षिप्त रचना (Condensed expression)
समासिक शब्द (Compound word) = एकत्र जोडलेला शब्द
Hindi meaning: दो या अधिक शब्दों के मेल से बना हुआ नया शब्द।
🪶 उदाहरण:
“रामाचे घर” → रामघर
“फूलांनी भरलेले बाग” → फुलबाग
“राजाचा पुत्र” → राजपुत्र
🎯 सोपी व्याख्या:
👉 समास म्हणजे अनेक शब्दांना एकत्र करून कमी शब्दांत मोठा अर्थ सांगणे.
1️⃣ वाक्य संक्षिप्त (short) होते.
2️⃣ भाषेतील गोडवा (beauty) वाढतो.
3️⃣ नवीन अर्थाचे शब्द तयार होतात.
4️⃣ भाषेला संयोजन व सौंदर्य प्राप्त होते.
5️⃣ वाक्यरचना संक्षिप्त पण अर्थपूर्ण बनते.
📚 उदाहरण:
“राजाचा मुलगा आला.” → “राजपुत्र आला.”
→ अर्थ तोच, पण वाक्य लहान आणि प्रभावी.
मराठीत समासाचे चार मुख्य प्रकार आहेत 👇
1️⃣ द्वंद्व समास (Dvandva Samās)
2️⃣ तत्पुरुष समास (Tatpurush Samās)
3️⃣ कर्मधारय समास (Karmadhāraya Samās)
4️⃣ बहुव्रीहि समास (Bahuvrīhi Samās)
प्रत्येक प्रकार खाली सविस्तर समजावून दिला आहे 👇
दोन समान (equal) अर्थाचे शब्द एकत्र येतात.
दोन्ही शब्द स्वतंत्र अर्थाने टिकून राहतात.
दोन्ही शब्द समान महत्त्वाचे (equal importance) असतात.
📚 उदाहरण:
आई + वडील = आईवडील
गुरु + शिष्य = गुरुशिष्य
राम + लक्ष्मण = रामलक्ष्मण
🎯 Keyword meanings:
Dvandva = Coordination / Pair
Hindi meaning – जब दो समान शब्द मिलकर नया शब्द बनाते हैं।
📘 Classroom Example:
शिक्षक विचारतात – “तुमचं घर कोण कोणाचं आहे?”
विद्यार्थी म्हणतो – “आईवडीलांचं.”
👉 “आईवडील” हा द्वंद्व समास आहे.
एका शब्दावर दुसरा शब्द अवलंबून (dependent) असतो.
दुसरा शब्द मुख्य (main) आणि पहिला शब्द त्याचे स्पष्टीकरण करणारा (qualifying) असतो.
यात विभक्तीचा (case) लोप होतो.
📚 उदाहरण:
राजाचा पुत्र → राजपुत्र
गावातील रस्ता → गावरस्ता
पाण्याचा ग्लास → पाणग्लास
🎯 Keywords:
Tatpurush = Dependent compound
Hindi meaning – जहाँ एक शब्द दूसरे पर निर्भर होता है।
📘 Daily Example:
“शाळेचा मुलगा आला.” → “शाळामुलगा.”
यात दोन्ही शब्द एकाच वस्तूचे वर्णन (description) करतात.
पहिला शब्द विशेषण (adjective) आणि दुसरा नाम (noun) असतो.
📚 उदाहरण:
सुंदर + मुलगी = सुंदरमुलगी
मोठे + झाड = मोठंझाड
शांत + समुद्र = शांतसमुद्र
🎯 Keywords:
Karmadhāraya = Descriptive compound
Hindi meaning – विशेषण + नाम का मेल।
📘 Classroom Example:
शिक्षक सांगतात – “सुंदर मुलगी” मध्ये “सुंदरमुलगी” असा समास करा.
विद्यार्थी उत्तर देतो – “कर्मधारय समास.”
या समासात शब्द दुसऱ्या व्यक्ती/वस्तूचा गुण दर्शवतो, पण ती व्यक्ती/वस्तू वाक्यात नसते.
तयार झालेला शब्द त्या वस्तूला उद्देशून नसतो, तर तिसऱ्या वस्तूचा उल्लेख करतो.
📚 उदाहरण:
नीलकंठ (ज्याच्या कंठ निळा आहे – शिव)
चतुर्भुज (ज्याचे चार हात आहेत – विष्णु)
धनाढ्य (ज्याच्याकडे धन आहे – श्रीमंत व्यक्ती)
🎯 Keywords:
Bahuvrīhi = Possessive compound
Hindi meaning – जो किसी गुण को दर्शाता है।
📘 Daily Example:
“नीलकंठ” शब्द थेट “कंठ” नव्हे तर शिव दर्शवतो.
1️⃣ समासामुळे वाक्य लहान पण प्रभावी बनते.
2️⃣ भाषेतील संक्षिप्तता व सौंदर्य वाढते.
3️⃣ समासिक शब्द अर्थपूर्ण व काव्यात्मक (poetic) असतात.
📚 उदाहरण:
“फुलांनी भरलेली बाग” → फुलबाग
“राजाचा पुत्र” → राजपुत्र
“आई आणि वडील” → आईवडील
👩🏫 शिक्षकांनी विद्यार्थ्यांना समास शिकवताना —
1️⃣ चित्रे आणि उदाहरणे वापरावीत
उदा. “रामाचा पुत्र” लिहून “राजपुत्र” असा समास तयार करायला सांगणे.
2️⃣ शब्दजोड खेळ
“आई – वडील” → “आईवडील”
“राजा – पुत्र” → “राजपुत्र”
3️⃣ कथा किंवा कविता वापरून ओळख करून देणे
विद्यार्थ्यांनी वाक्यांत समास ओळखणे.
4️⃣ वर्गातील Activity:
शिक्षक वाक्य सांगतील, विद्यार्थी त्यातून समास तयार करतील.
📘 Example Activity:
वाक्य: “सूर्याचा प्रकाश तेजस्वी आहे.”
→ विद्यार्थी म्हणतात: “सूर्यप्रकाश तेजस्वी आहे.”
जल + पान = जलपान (पाणी पिणे)
गज + मुख = गजमुख (गणपती)
दिन + रात्री = दिवसरात्र
पर्वत + राज = पर्वतराज (हिमालय)
🎯 Classroom Dialogue Example:
शिक्षक – “‘राजपुत्र’ या शब्दात किती शब्द आहेत?”
विद्यार्थी – “दोन, राजा आणि पुत्र.”
शिक्षक – “ते एकत्र येऊन कोणता समास झाला?”
विद्यार्थी – “तत्पुरुष समास.”
1️⃣ समास म्हणजे – दोन किंवा अधिक शब्द मिळून एक अर्थपूर्ण शब्द तयार होणे.
2️⃣ महत्त्व: वाक्य लहान, अर्थ मोठा, भाषा सुंदर.
3️⃣ प्रकार:
द्वंद्व समास → दोन्ही शब्द समान (उदा. आईवडील)
तत्पुरुष समास → एक शब्द दुसऱ्यावर अवलंबून (उदा. राजपुत्र)
कर्मधारय समास → विशेषण + नाम (उदा. सुंदरमुलगी)
बहुव्रीहि समास → गुण दाखवणारा (उदा. नीलकंठ)
4️⃣ शिक्षकांनी खेळ, चित्र, कथा यांच्या माध्यमातून समास शिकवावा.
5️⃣ समासामुळे भाषा संक्षिप्त, प्रभावी आणि काव्यात्मक बनते.
🌟 CTET Smart Tip:
जर प्रश्न आला — “समास म्हणजे काय? त्याचे प्रकार उदाहरणांसह स्पष्ट करा.”
→ उत्तरात लिहा :
1️⃣ व्याख्या
2️⃣ ४ प्रकार
3️⃣ प्रत्येकीचे उदाहरण
4️⃣ शिक्षकाची भूमिका
संधी (Sandhi) म्हणजे दोन शब्द किंवा अक्षरे एकत्र येताना त्यांच्या स्वर किंवा व्यंजनांमध्ये होणारा बदल.
“संधी” शब्दाचा अर्थ आहे — जोड, संयोग, मिलन (joining together).
जेव्हा एक शब्द स्वराने (vowel) किंवा व्यंजनाने (consonant) संपतो आणि पुढचा शब्द स्वर किंवा व्यंजनाने सुरू होतो, तेव्हा उच्चार सुलभ करण्यासाठी शब्दात थोडा बदल होतो — त्यालाच संधी म्हणतात.
📘 Keywords:
Sandhi = joining or phonetic combination
Hindi meaning: दो शब्दों या अक्षरों के मिलने से जो परिवर्तन होता है।
🪶 उदाहरण:
“राम + ईश्वर” → रामेश्वर
“शिव + आलय” → शिवालय
“गज + इंद्र” → गजेन्द्र
🎯 सोपी व्याख्या:
👉 दोन शब्दांच्या संयोगाने ध्वनीत होणारा बदल म्हणजे संधी.
1️⃣ भाषेतील उच्चार सुगम (smooth) आणि मधुर (pleasant) होण्यासाठी.
2️⃣ दोन शब्द जोडताना उच्चारात सुसंवाद (harmony) राहावा म्हणून.
3️⃣ भाषेचा गोडवा आणि लय (rhythm) टिकवण्यासाठी.
4️⃣ वाचन आणि लेखन दोन्ही सुलभ होण्यासाठी.
📘 उदाहरण:
“राम + इश्वर” → “रामेश्वर”
👉 दोन्ही शब्द वेगळे उच्चारल्यास कठीण वाटतात, पण संधीमुळे उच्चार सोपा होतो.
मराठीत मुख्य दोन प्रकारच्या संधी आढळतात 👇
1️⃣ स्वर संधी (Svara Sandhi – Vowel Combination)
2️⃣ व्यंजन संधी (Vyanjana Sandhi – Consonant Combination)
जेव्हा एक शब्द स्वराने (vowel) संपतो आणि दुसरा शब्द स्वरानेच (vowel) सुरू होतो, तेव्हा त्यांच्या संयोगाने नवा स्वर किंवा बदललेला उच्चार तयार होतो — त्याला स्वर संधी म्हणतात.
📘 Keywords:
Svara = Vowel (अ, आ, इ, ई, उ, ऊ, ए, ऐ, ओ, औ)
Hindi meaning: जब दो स्वरों के मिलने से नया स्वर बनता है।
🪶 उदाहरण:
“राम + इश्वर” → रामेश्वर
“गज + इंद्र” → गजेन्द्र
“देव + ईश्वर” → देवेश्वर
🎯 Daily life example:
“शिव + आलय” → शिवालय (मंदिर)
👉 “अ” आणि “आ” या स्वरांचा संयोग “आ” मध्ये बदलतो.
स्वर संधीचे अनेक उपप्रकार असतात, त्यातील मुख्य खाली दिले आहेत 👇
“अ” स्वर आणि दुसरा स्वर एकत्र आल्यास नवा स्वर तयार होतो.
🪶 उदाहरण:
राम + इश्वर → रामेश्वर
गज + इंद्र → गजेन्द्र
“अ” किंवा “आ” आणि “इ / ई” यांच्या संयोगाने “ए” तयार होतो.
🪶 उदाहरण:
देव + ईश्वर → देवेश्वर
“अ” किंवा “आ” आणि “ए / ऐ” यांच्या संयोगाने “ऐ”,
किंवा “अ” किंवा “आ” आणि “ओ / औ” यांच्या संयोगाने “औ” तयार होतो.
🪶 उदाहरण:
राजा + ऐश्वर्य → राजैश्वर्य
“इ / ई / उ / ऊ” नंतर स्वर आल्यास मध्ये य किंवा व घातला जातो.
🪶 उदाहरण:
रवि + उदय → रव्यूदय (रविव + उदय → रव्यूदय)
🎯 Summary: स्वर संधी म्हणजे स्वरांमधील मेल व बदल.
जेव्हा एक शब्द व्यंजनाने (consonant) संपतो आणि दुसरा शब्द स्वराने किंवा व्यंजनाने सुरू होतो, तेव्हा त्या संयोगामुळे उच्चारातील व्यंजनाचा बदल किंवा लोप (disappearance) होतो.
या प्रक्रियेला व्यंजन संधी म्हणतात.
📘 Keywords:
Vyanjana = Consonant (क, ग, च, ट, त, प...)
Hindi meaning: जब दो व्यंजनों या व्यंजन और स्वर के मिलने से ध्वनि में परिवर्तन होता है।
🪶 उदाहरण:
“सत् + चित्” → सच्चिदानंद
“तत् + जन” → तज्जन
“सत् + गुरु” → सद्गुरु
🎯 सोपी समज:
👉 “तत् + जन” मध्ये “त” आणि “ज” एकत्र येतात, उच्चार सुलभ करण्यासाठी “तज्जन” असा बदल होतो.
काही व्यंजन एकत्र आल्यास दुसरा व्यंजन दुहेरी (double) होतो.
🪶 उदाहरण:
सत् + जन → सज्जन
तत् + चित् → सच्चिदानंद
काही ठिकाणी पहिला व्यंजन बदलून दुसऱ्या स्वरूपात जातो.
🪶 उदाहरण:
सत् + गुरु → सद्गुरु
(‘त्’ → ‘द्’ झाला)
दोन शब्दांच्या संयोगाने एखाद्या व्यंजनाचा लोप (disappearance) होतो.
🪶 उदाहरण:
“शिव + लिंग” → शिवलिंग
(‘ल’ चा उच्चार सुलभ झाल्याने कोणताही अतिरिक्त बदल नाही, पण एक व्यंजन गाळले जाते).
👩🏫 विद्यार्थ्यांना संधी शिकवताना शिक्षकाने —
1️⃣ उच्चार सरावावर भर द्यावा.
एकत्र शब्द वाचताना कसा बदल होतो हे विद्यार्थ्यांना ऐकवावे.
2️⃣ चित्रे आणि उदाहरणे वापरावीत.
उदा. “राम + ईश्वर” → “रामेश्वर” असा फळ्यावर दाखवावा.
3️⃣ संधी ओळख खेळ (Activity):
शिक्षक दोन शब्द देतील, विद्यार्थी संधी करून एक शब्द तयार करतील.
4️⃣ दैनंदिन उदाहरणे सांगावीत:
उदा. “देवालय”, “सद्गुरु”, “राजैश्वर्य”.
📘 Classroom Example:
शिक्षक म्हणतात – “सत् + गुरु = ?”
विद्यार्थी म्हणतो – “सद्गुरु.”
👉 शिक्षक सांगतात – “हा व्यंजन संधीचा प्रकार आहे.”
राम + ईश्वर = रामेश्वर
शिव + आलय = शिवालय
सत् + जन = सज्जन
तत् + गुरु = सद्गुरु
देव + ईश्वर = देवेश्वर
1️⃣ संधी म्हणजे – दोन शब्दांच्या संयोगाने होणारा ध्वनी बदल.
2️⃣ संधीचे प्रकार:
स्वर संधी → स्वर + स्वर (उदा. रामेश्वर)
व्यंजन संधी → व्यंजन + स्वर / व्यंजन (उदा. सद्गुरु)
3️⃣ स्वर संधीचे उपप्रकार: अदेव, गुण, वृद्धि, यण संधी.
4️⃣ व्यंजन संधीचे उपप्रकार: द्वित्व, परिवर्तन, लोप.
5️⃣ संधीमुळे भाषा अधिक प्रवाही, सुंदर आणि उच्चारसुलभ होते.
6️⃣ शिक्षकांनी उच्चार, उदाहरणे आणि activity च्या माध्यमातून शिकवावे.
🌟 CTET Smart Tip:
जर प्रश्न आला — “संधी म्हणजे काय? स्वर व व्यंजन संधी उदाहरणांसह स्पष्ट करा.”
→ उत्तरात लिहा :
1️⃣ व्याख्या
2️⃣ दोन प्रकार
3️⃣ प्रत्येकीची उदाहरणे
4️⃣ शिक्षकाची भूमिका
वाक्य (Sentence) म्हणजे पूर्ण अर्थ (Complete Meaning) असलेले शब्दांचे समूह.
जेव्हा काही शब्द योग्य क्रमाने (Proper Order) मांडले जातात आणि एकत्रितपणे पूर्ण विचार (Complete Thought) व्यक्त करतात, तेव्हा त्याला वाक्य म्हणतात.
📘 Keywords:
वाक्य = Sentence
पूर्ण अर्थ = Complete meaning
Hindi meaning: शब्दों का ऐसा समूह जो पूर्ण विचार व्यक्त करे।
🪶 उदाहरण:
1️⃣ राम शाळेत जातो.
2️⃣ पक्षी आकाशात उडतात.
🎯 या दोन्ही वाक्यांत पूर्ण अर्थ आहे, म्हणून ती पूर्ण वाक्ये आहेत.
वाक्यरचना (Sentence Construction) म्हणजे वाक्य कशा प्रकारे तयार झाले आहे, त्यात किती उपवाक्ये (clauses) आहेत, आणि ती एकमेकांशी कशी जोडली गेली आहेत हे समजून घेणे.
वाक्यरचनेनुसार वाक्यांचे तीन मुख्य प्रकार केले जातात 👇
1️⃣ साधे वाक्य (Simple Sentence)
2️⃣ मिश्र वाक्य (Compound Sentence)
3️⃣ संयुक्त वाक्य (Complex Sentence)
ज्यात एकच उपवाक्य (one clause) असते आणि जे एकच विचार किंवा कृती दर्शवते, त्याला साधे वाक्य म्हणतात.
📘 Keywords:
Simple Sentence = एकच उपवाक्य (Single Clause)
Hindi meaning: जिसमें केवल एक विचार हो।
1️⃣ एकच कर्ता (Subject) आणि एकच क्रियापद (Verb) असते.
2️⃣ वाक्य सरळ, सोपे आणि थेट अर्थ व्यक्त करणारे असते.
3️⃣ कोणतेही जोडशब्द (Conjunctions) नसतात.
मी शाळेत जातो.
ती गाणे म्हणते.
सूर्य उगवला.
🎯 Classroom Example:
शिक्षक विचारतात – “मी पाणी पितो.” हे वाक्य कोणत्या प्रकारचे?
👉 विद्यार्थी म्हणतो – “साधे वाक्य”, कारण एकच कृती “पिणे” दाखवते.
ज्यात दोन किंवा अधिक स्वतंत्र उपवाक्ये (Independent Clauses) असतात आणि ती जोडशब्दांनी (Conjunctions) जोडलेली असतात, त्याला मिश्र वाक्य म्हणतात.
📘 Keywords:
Compound = दोन स्वतंत्र वाक्ये जोडलेली
Conjunctions (जोडशब्द): आणि, पण, कारण, म्हणून इ.
Hindi meaning: दो स्वतंत्र वाक्य जोड़कर एक वाक्य बनाना।
1️⃣ दोन किंवा अधिक स्वतंत्र कृती (Independent Actions) असतात.
2️⃣ वाक्य जोडण्यासाठी आणि, पण, कारण असे शब्द वापरले जातात.
3️⃣ प्रत्येक भागाचा स्वतंत्र अर्थ असतो.
मी अभ्यास करतो आणि माझा भाऊ खेळतो.
ती शाळेत गेली पण शिक्षक आले नाहीत.
सूर्य उगवला म्हणून प्रकाश पसरला.
🎯 सोपी समज:
👉 दोन साधी वाक्ये जोडली की तयार होते मिश्र वाक्य.
📘 उदा.:
“मी वाचतो.” + “मी लिहितो.” → “मी वाचतो आणि लिहितो.”
ज्यात एक मुख्य उपवाक्य (Main Clause) आणि एक किंवा अधिक अधीन उपवाक्ये (Dependent/Subordinate Clauses) असतात, त्याला संयुक्त वाक्य म्हणतात.
📘 Keywords:
Main Clause = मुख्य वाक्य
Subordinate Clause = अधीन वाक्य
Hindi meaning: एक मुख्य और एक या अधिक आश्रित वाक्य वाला वाक्य।
1️⃣ वाक्याचा एक भाग स्वतंत्र अर्थ देतो, दुसरा भाग त्यावर अवलंबून असतो.
2️⃣ जरी, कारण, जर, म्हणून, की, जेव्हा असे जोडशब्द वापरले जातात.
3️⃣ मुख्य व अधीन वाक्यांमध्ये कारण, अट किंवा काळाचे संबंध असतात.
मी शाळेत गेलो कारण आज परीक्षा होती.
जेव्हा सूर्य उगवतो, तेव्हा पक्षी गातात.
जर पाऊस आला, तर आम्ही बाहेर जाणार नाही.
🎯 Classroom Example:
शिक्षक विचारतात – “मी अभ्यास केला कारण उद्या परीक्षा आहे.”
👉 विद्यार्थी सांगतो – हे संयुक्त वाक्य, कारण एक भाग दुसऱ्यावर अवलंबून आहे.
1️⃣ साधे वाक्य: एकच विचार → “मी खातो.”
2️⃣ मिश्र वाक्य: दोन स्वतंत्र विचार → “मी खातो आणि पितो.”
3️⃣ संयुक्त वाक्य: एक मुख्य, दुसरा अधीन → “मी खातो कारण मला भूक लागली आहे.”
🎯 सोपी टिप:
👉 “आणि/पण” आले तर मिश्र वाक्य.
👉 “कारण/जर/जेव्हा” आले तर संयुक्त वाक्य.
👩🏫 शिक्षक विद्यार्थ्यांना वाक्यरचना शिकवताना —
1️⃣ चित्रे आणि कृती दाखवाव्यात.
उदा. एक मुलगा खातो → साधे वाक्य.
दोन मुलगे वेगवेगळ्या कृती करत आहेत → मिश्र वाक्य.
एक कृती दुसऱ्यावर अवलंबून आहे → संयुक्त वाक्य.
2️⃣ वाक्य जोडण्याचे खेळ (Activity) घ्यावेत.
शिक्षक दोन साधी वाक्ये देतील, विद्यार्थी जोडून मिश्र/संयुक्त वाक्य तयार करतील.
3️⃣ फळ्यावर रंगांनी वेगळे भाग दाखवावेत —
मुख्य व अधीन वाक्य वेगवेगळ्या रंगात लिहावेत.
4️⃣ दैनंदिन उदाहरणे वापरावीत:
“मी अभ्यास करतो आणि खेळतो.”
“मी वाचतो कारण मला शिकायचे आहे.”
1️⃣ साधे → “आई जेवण करते.”
2️⃣ मिश्र → “मी अभ्यास करतो आणि बहीण टीव्ही पाहते.”
3️⃣ संयुक्त → “मी बाहेर गेलो कारण मला वस्तू घ्यायच्या होत्या.”
1️⃣ वाक्य म्हणजे पूर्ण अर्थ देणारा शब्दसमूह.
2️⃣ वाक्यरचना म्हणजे वाक्य कसे तयार झाले आहे हे समजणे.
3️⃣ तीन प्रकारचे वाक्य:
साधे: एक विचार → “मी शाळेत जातो.”
मिश्र: दोन स्वतंत्र विचार → “मी जातो आणि तो येतो.”
संयुक्त: एक मुख्य + एक अधीन → “मी गेलो कारण तो आला.”
4️⃣ जोडशब्द लक्षात ठेवा:
आणि, पण = मिश्र
कारण, जर, जेव्हा, म्हणून = संयुक्त
5️⃣ शिक्षकाने विद्यार्थ्यांना उदाहरणांद्वारे सराव द्यावा.
🎯 CTET Exam Tip:
जर प्रश्न आला —
“साधे, मिश्र आणि संयुक्त वाक्य यांतील फरक उदाहरणांसह स्पष्ट करा.”
👉 उत्तरात लिहा –
व्याख्या
१–१ उदाहरण
मुख्य व अधीन उपवाक्य ओळख
📋 Topics:-
मराठी भाषेत शब्दांचा अर्थ (Meaning of Words) खूप महत्त्वाचा असतो.
एकाच अर्थासाठी वेगवेगळे शब्द वापरले जातात आणि काही वेळा एकाच शब्दाचे वेगवेगळे अर्थ असतात.
म्हणूनच, भाषेतील शब्दसंपत्ती (Vocabulary Power) वाढवण्यासाठी समानार्थी, विरुद्धार्थी आणि अनेकार्थी शब्दांचे ज्ञान आवश्यक आहे.
समानार्थी शब्द (Synonyms) म्हणजे अर्थ एकच पण शब्द वेगळे असलेले शब्द.
हे शब्द समान अर्थ (Same Meaning) व्यक्त करतात पण उच्चार आणि रूप (Form) वेगवेगळे असतात.
📘 Keywords:
Synonym = समान अर्थाचा शब्द
Hindi meaning: समान अर्थ वाले शब्द।
1️⃣ समानार्थी शब्दांचा वापर केल्याने भाषा अधिक समृद्ध (Rich) आणि आकर्षक (Attractive) होते.
2️⃣ साहित्यिक लेखनात पुनरुक्ती टाळण्यासाठी समानार्थी शब्द उपयुक्त ठरतात.
3️⃣ समानार्थी शब्दांमुळे विचार अधिक प्रभावी होतो.
सुंदर – रमणीय – मनोहर – मोहक
शिक्षक – गुरु – अध्यापक – आचार्य
जल – पाणी – नीर – तोय
पृथ्वी – धरती – भूमी – माती
🎯 Classroom Example:
शिक्षक विचारतात — “पाणीचा समानार्थी शब्द कोणता?”
विद्यार्थी उत्तर देतो — “नीर.”
विरुद्धार्थी शब्द (Antonyms) म्हणजे अर्थाने एकमेकांच्या विरुद्ध असलेले शब्द.
म्हणजेच, एक शब्द जे अर्थ दर्शवतो त्याच्या उलट अर्थ दर्शवणारा दुसरा शब्द.
📘 Keywords:
Antonym = विरोधी अर्थाचा शब्द
Hindi meaning: उल्टा अर्थ वाला शब्द।
1️⃣ भाषेचा अर्थ अधिक स्पष्ट आणि गहन करण्यासाठी विरुद्धार्थी शब्द उपयुक्त असतात.
2️⃣ हे शब्द विद्यार्थ्यांना विचारांची दिशा (Direction of Meaning) समजायला मदत करतात.
3️⃣ भाषिक खेळ आणि शब्दसंपत्ती वाढवण्यासाठी हे अत्यंत उपयुक्त आहेत.
दिवस ↔ रात्र
मोठा ↔ लहान
सुख ↔ दुःख
जिंकणे ↔ हरवणे
गोड ↔ कडू
सत्य ↔ असत्य
🎯 Daily Life Example:
शिक्षक विचारतात – “सत्याचा विरुद्धार्थी शब्द कोणता?”
विद्यार्थी म्हणतो – “असत्य.”
अनेकार्थी शब्द (Homonyms) म्हणजे एकच शब्द पण त्याचे अर्थ वेगवेगळ्या प्रसंगानुसार बदलतात.
म्हणजेच, एकाच शब्दाला अनेक अर्थ (Many Meanings) असतात.
📘 Keywords:
Homonym / Polysemous word = अनेक अर्थ असलेला शब्द
Hindi meaning: एक ही शब्द जिसके अनेक अर्थ हों।
1️⃣ अनेकार्थी शब्द भाषेला लवचिकता (Flexibility) देतात.
2️⃣ अर्थ समजण्यासाठी संदर्भ (Context) महत्त्वाचा असतो.
3️⃣ साहित्य आणि बोली भाषेत हे शब्द प्रचलित आहेत.
1️⃣ माळ
गळ्यात घालायची वस्तू → “आईने फुलांची माळ घातली.”
पर्वतरांग → “सह्याद्रीची माळ सुंदर आहे.”
2️⃣ कडा
कपाच्या कडा → “कपाच्या कडेला दूध लागले.”
डोंगराची कडा → “तो डोंगराच्या कड्यावर उभा आहे.”
3️⃣ राजा
देशाचा राजा → “शिवाजी महाराज पराक्रमी होते.”
खेळातील पत्ता → “राजा पत्त्यात आला.”
4️⃣ पान
झाडाचे पान → “झाडावर हिरवी पाने आहेत.”
पुस्तकाचे पान → “मी पुस्तकाचे पान उलटले.”
🎯 Classroom Example:
शिक्षक विचारतात – “पान या शब्दाचे दोन अर्थ सांगा.”
विद्यार्थी उत्तर देतो – “झाडाचे पान” आणि “पुस्तकाचे पान.”
👩🏫 शिक्षक विद्यार्थ्यांना या प्रकारचे शब्द शिकवताना —
1️⃣ चित्रांद्वारे (Through Pictures) शब्दाचा अर्थ समजावावा.
उदा. ‘पान’ या शब्दाचे दोन अर्थ फळ्यावर काढून दाखवावेत.
2️⃣ वाक्यांमध्ये वापर दाखवावा.
उदा. “आईने माळ घातली.” व “डोंगराची माळ सुंदर आहे.”
3️⃣ खेळ व कृती आधारित शिक्षण (Activity-based learning) घ्यावे.
जसे “समानार्थी शब्द शोधा”, “विरुद्धार्थी शब्द सांगा” असे खेळ.
4️⃣ फळ्यावर जोडीने शब्द लिहावेत.
उदा. मोठा ↔ लहान, सुख ↔ दुःख, सुंदर ↔ कुरूप.
5️⃣ कविता व गोष्टींच्या वाचनातून शब्दसंपत्ती वाढवावी.
1️⃣ समानार्थी शब्द — अर्थ एक, शब्द वेगळे.
👉 “सुंदर – रमणीय – मनोहर.”
2️⃣ विरुद्धार्थी शब्द — अर्थ उलटा.
👉 “सुख – दुःख, दिवस – रात्र.”
3️⃣ अनेकार्थी शब्द — एकच शब्द, अनेक अर्थ.
👉 “पान – झाडाचे पान / पुस्तकाचे पान.”
4️⃣ भाषा सुंदर आणि प्रभावी करण्यासाठी या शब्दप्रकारांचा वापर महत्त्वाचा आहे.
5️⃣ शिक्षकाने चित्र, खेळ आणि वाक्य उदाहरणांद्वारे हे विषय शिकवावेत.
🎯 CTET Exam Tip:
जर प्रश्न आला —
“समानार्थी, विरुद्धार्थी आणि अनेकार्थी शब्दांचे अर्थ व उदाहरणांसह स्पष्टीकरण द्या.”
👉 उत्तरात द्या —
तीनही प्रकारांची व्याख्या
२–३ उदाहरणे
आणि त्यांचा शैक्षणिक उपयोग
आपल्या भाषेची सौंदर्यवृद्धी (Beauty) आणि अभिव्यक्तीशक्ती (Expression Power) वाढवणारे दोन महत्त्वाचे घटक म्हणजे —
👉 म्हणी (Proverbs) आणि वाक्प्रचार (Idioms).
हे दोन्ही भाषेला जीवंत (Lively), अर्थपूर्ण (Meaningful) आणि प्रभावी (Expressive) करतात.
दैनंदिन बोलण्यात आणि लेखनात यांचा वापर केल्यास भाषा अधिक आकर्षक व जिवंत वाटते.
म्हणी (Proverbs) म्हणजे जीवनातील अनुभवांवर आधारित, लोकांच्या तोंडी आलेली शिकवण देणारी वाक्यरचना.
या वाक्यांतून जीवनातील काही सत्य, व्यवहारातील बोध किंवा सल्ला व्यक्त होतो.
📘 Keywords:
Proverb = Learned saying / लोककथा रूपातील बोधवाक्य
Hindi meaning: जीवन से जुड़ा ज्ञान या सीख देने वाला वाक्य।
1️⃣ म्हण हे पूर्ण वाक्य (Complete Sentence) असते.
2️⃣ म्हणीचा शाब्दिक अर्थ (Literal Meaning) नव्हे तर आंतरिक अर्थ (Inner Meaning) महत्त्वाचा असतो.
3️⃣ म्हणी जनजीवनावर आधारित (Based on Common Life) असतात.
4️⃣ म्हणी शिकवण (Moral / Teaching) देतात.
जसे कर्म तसे फळ.
👉 (अर्थ – जो काम करतो त्याला तसाच परिणाम मिळतो.)
थेंबे थेंबे तळे साचे.
👉 (अर्थ – थोडं थोडं जमवलं तर मोठं कार्य होतं.)
उंटाच्या तोंडी जीरे.
👉 (अर्थ – गरज मोठी, पण साधनं कमी.)
आपलं काम झालं की राम राम.
👉 (अर्थ – स्वार्थी माणसांचा स्वभाव दाखवणारी म्हण.)
🎯 Daily Life Example:
विद्यार्थी म्हणतो — “मी रोज थोडं थोडं वाचतो.”
शिक्षक म्हणतात — “थेंबे थेंबे तळे साचे.”
म्हणींचा वापर केल्याने –
1️⃣ वाक्य अधिक प्रभावी (Effective) होते.
2️⃣ अर्थ अधिक गहन (Deep) होतो.
3️⃣ श्रोत्यांवर छाप (Impact) पडते.
उदा. “तू मेहनत घेतोस म्हणून नक्की यश मिळेल — जसे कर्म तसे फळ.”
वाक्प्रचार (Idioms) म्हणजे शब्दांचा असा ठरलेला वापर, ज्याचा अर्थ शब्दशः (Literal) न घेता एक वेगळा अर्थ (Figurative Meaning) घ्यावा लागतो.
वाक्प्रचारांचा अर्थ शब्दांच्या एकत्रित वापरातूनच समजतो.
📘 Keywords:
Idiom = Group of words with a special meaning
Hindi meaning: शब्दों का विशेष अर्थ वाला समूह।
1️⃣ वाक्प्रचार पूर्ण वाक्य नसतो, तर तो वाक्याचा एक भाग असतो.
2️⃣ त्याचा अर्थ शब्दशः न घेता, त्याचा रूढ (Commonly Understood) अर्थ घ्यावा लागतो.
3️⃣ वाक्प्रचार भाषेला जिवंत आणि प्रभावी (Lively and Expressive) करतात.
डोकं खाणं
👉 (अर्थ – त्रास देणे / To irritate)
उदा. “तो नेहमी डोकं खातो.”
नाक मुरडणं
👉 (अर्थ – तुच्छ मानणे / To look down upon)
उदा. “तो प्रत्येक कामात नाक मुरडतो.”
पाणी पिणं
👉 (अर्थ – नम्र होणे / To become humble)
उदा. “त्याला टीकेनंतर पाणी प्यावं लागलं.”
हात धुणं
👉 (अर्थ – संधीचा फायदा घेणे / To take advantage)
उदा. “सगळे त्याच्या अडचणीत हात धुत होते.”
पाय मागे घेणे
👉 (अर्थ – मागे हटणे / To withdraw)
उदा. “तो शेवटच्या क्षणी पाय मागे घेतला.”
🎯 Classroom Example:
शिक्षक विचारतात – “’डोकं खाणं’ या वाक्प्रचाराचा अर्थ काय?”
विद्यार्थी म्हणतो – “त्रास देणे.”
1️⃣ संवाद अधिक रंगतदार (Interesting) होतो.
2️⃣ बोलण्यात भावना (Emotions) स्पष्टपणे दिसतात.
3️⃣ विद्यार्थ्यांना भाषेतील सजीवता (Liveliness) समजते.
उदा. “ती रोज नाक मुरडते” → लगेच तिचा स्वभाव समजतो.
म्हणी म्हणजे शिकवण देणारे पूर्ण वाक्य.
वाक्प्रचार म्हणजे शब्दसमूह ज्याचा अर्थ ठरलेला असतो पण पूर्ण वाक्य नसतो.
उदा.
म्हण — “थेंबे थेंबे तळे साचे.”
वाक्प्रचार — “डोकं खाणं.”
👩🏫 शिक्षकांनी विद्यार्थ्यांना हे शिकवताना —
1️⃣ चित्र, गोष्टी आणि नाट्यरूपांतून म्हणी व वाक्प्रचार दाखवावेत.
उदा. “उंटाच्या तोंडी जीरे” हे अभिनयातून समजवता येते.
2️⃣ Classroom chart तयार करावा – ज्यात दररोज नवीन म्हण किंवा वाक्प्रचार लिहावा.
3️⃣ खेळ घेता येतात –
“म्हणी पूर्ण करा”
“वाक्प्रचाराचा अर्थ ओळखा”
4️⃣ गोष्टीत वापर करायला प्रवृत्त करावे.
उदा. “गोष्टी लिहिताना दोन म्हणी वापरा.”
1️⃣ म्हणी – जीवनातील अनुभवांवर आधारित शिकवण देणारी वाक्यरचना.
👉 उदा. “थेंबे थेंबे तळे साचे.”
2️⃣ वाक्प्रचार – ठराविक शब्दसमूह ज्याचा अर्थ शब्दशः नसतो.
👉 उदा. “डोकं खाणं.”
3️⃣ म्हणी – पूर्ण वाक्य असते; वाक्प्रचार – वाक्याचा भाग असतो.
4️⃣ दोन्हींच्या वापरामुळे भाषा होते समृद्ध, आकर्षक व प्रभावी.
5️⃣ शिक्षकांनी चित्र, खेळ आणि गोष्टीद्वारे विद्यार्थ्यांना शिकवावे.
🎯 CTET Exam Tip:
जर प्रश्न आला —
“म्हणी आणि वाक्प्रचार यांतील फरक स्पष्ट करा व प्रत्येकी दोन उदाहरणे द्या.”
👉 उत्तरात द्या —
व्याख्या
वैशिष्ट्ये
२–२ उदाहरणे
आणि थोडक्यात फरक
अलंकार (Figure of Speech / अलंकार = Ornament) म्हणजे भाषेचं सौंदर्य वाढवणारा घटक.
जसं स्त्रीचं सौंदर्य दागिन्यांनी वाढतं, तसंच भाषेचं सौंदर्य अलंकारांनी वाढतं.
अलंकारांचा उपयोग कवितेत, निबंधात, भाषणात केल्याने भाषा सुंदर, प्रभावी आणि अर्थपूर्ण होते.
📘 Keywords:
अलंकार = Ornament (सौंदर्य वाढवणारा घटक)
Figure of Speech = कलात्मक भाषाप्रयोग (Artistic Expression)
1️⃣ शब्दालंकार (Shabd Alankar / Figure of Word)
2️⃣ अर्थालंकार (Arth Alankar / Figure of Meaning)
ज्या अलंकारामुळे शब्दांची रचना, पुनरुक्ती (Repetition), गोडवा किंवा ध्वनी यांमुळे वाक्य किंवा ओळी सुंदर वाटतात, त्यांना शब्दालंकार म्हणतात.
यात शब्दांच्या सौंदर्यावर भर असतो, अर्थावर नव्हे.
📘 Keyword Meaning:
Shabd (Word) = शब्द
Alankar (Ornament) = सुशोभन करणारा घटक
एका वाक्यात किंवा ओळीत एकाच अक्षराचा / ध्वनीचा पुनरुच्चार (Repetition) झाल्यास तो अनुप्रास होतो.
उदा. “चमचमते चांदणे चांदण्यातून झळकते.”
👉 (येथे ‘च’ ध्वनी वारंवार येतो.)
🎯 Classroom Example:
शिक्षक सांगतात – “चिमणी चिवचिव करते.”
विद्यार्थी लगेच ध्वनीतील गोडवा ओळखतो.
दोन किंवा अधिक ओळींच्या शेवटी समान ध्वनी (Similar Sound) आल्यास यमक होतो.
उदा. “फुलपाखरं उडती,
गंधांनी भिजती.”
(‘उडती’ आणि ‘भिजती’ या शब्दांत शेवटचा ध्वनी एकसारखा आहे.)
🎯 Daily Use:
बालकवितांमध्ये यमक फार असतं — “चांदोबा चांदोबा भागलास का?”
ज्या ठिकाणी प्रकृतीतील किंवा कृतीतील ध्वनीची नक्कल (Imitation of Sound) केली जाते, तिथे अनुकरण अलंकार होतो.
उदा. “भुं भुं भुं कुत्रा भुंकतो.”
“धडाम धडाम वीज कडाडली.”
👉 (शब्दांनी आवाजाची नक्कल केली आहे.)
एखादा शब्द वारंवार (Repeatedly) आल्याने गोडवा आणि ठसक्याने अर्थ वाढतो.
उदा. “चला चला पुढे चला, ध्येय गाठू चला.”
🎯 Meaning: Repetition for Emphasis.
ज्या अलंकारामुळे वाक्याचा किंवा काव्यपंक्तीचा अर्थ (Meaning) सुंदर, गहन आणि भावपूर्ण होतो, त्याला अर्थालंकार म्हणतात.
यात शब्दांच्या ऐवजी अर्थावर भर (Focus on Meaning) असतो.
📘 Keyword:
Arth (Meaning) = अर्थ
Alankar (Ornament) = सौंदर्य वाढवणारा घटक
दोन गोष्टींची स्पष्ट तुलना (Comparison) केली जाते.
यात ‘सारखा’, ‘प्रमाणे’, ‘जसा’, ‘तसा’ हे शब्द वापरले जातात.
उदा. “ती चांदणीसारखी सुंदर आहे.”
👉 (ती = सुंदर, चांदणी = तुलना वस्तू)
🎯 Meaning: Direct comparison using “like/as.”
तुलना थेट (Direct) केली जाते; ‘सारखा’ हे शब्द वापरले जात नाहीत.
उदा. “ती चांदणी आहे.”
👉 (येथे तीला थेट चांदणी म्हटले आहे.)
🎯 Meaning: Implied comparison without “like/as.”
निर्जीव वस्तूला जणू मानवी गुण (Human Quality) दिली जाते.
उदा. “वारा गाणं गातो.”
👉 (वाऱ्याला मानवासारखा गुण दिला आहे.)
🎯 Class Example:
शिक्षक विचारतात — “सूर्य हसत आहे.” हे कोणता अलंकार आहे?
विद्यार्थी — “मानवीकरण.”
एका वाक्यात विरोधी अर्थाचे दोन भाग येतात, पण एकत्रित अर्थ गहन असतो.
उदा. “मृत्यू म्हणजेच नवजीवन.”
👉 (विरोधी शब्द – मृत्यू आणि नवजीवन – एकत्र येतात.)
🎯 Meaning: Statement appears contradictory but conveys truth.
एखादी गोष्ट अतिशयोक्तीने (Exaggerated) सांगितली जाते.
उदा. “तिचं सौंदर्य चंद्रालाही लाजवतं.”
👉 (वास्तविक शक्य नाही, पण सौंदर्य वाढवण्यासाठी अतिशयोक्ती केली आहे.)
🎯 Daily Example:
“तो इतका पळाला की वारा पण थांबला!”
एखादा शब्द दोन अर्थांनी (Double Meaning) वापरला जातो.
उदा. “राजा आला पण राज्य गेलं.”
👉 (‘राजा’ – व्यक्ती, ‘राज्य’ – सत्ता; दोन्ही अर्थ एकत्र आले.)
🎯 Meaning: Play on words.
1️⃣ भाषा आकर्षक (Beautiful) व भावनापूर्ण (Emotional) होते.
2️⃣ श्रोत्यांवर / वाचकांवर ठसा (Impact) पडतो.
3️⃣ कवितेला / भाषणाला सौंदर्य व लय (Rhythm) मिळते.
4️⃣ अलंकारांमुळे भाषा होते सजीव (Lively) आणि अर्थगर्भ (Deep).
🎯 Example in Classroom:
शिक्षक कवितेतील ओळ सांगतात — “सागर झोपला शांततेत.”
विद्यार्थी लगेच म्हणतो – “मानवीकरण अलंकार.”
1️⃣ चित्र, उदाहरणे, कविता वापरून अलंकार शिकवावेत.
2️⃣ कवितांमधील ओळी देऊन विद्यार्थ्यांकडून अलंकार ओळखायला सांगावेत.
3️⃣ Group activity: “कोणत्या ओळीत कोणता अलंकार?”
4️⃣ Story writing task: “कथेत २ अलंकार वापरून लिहा.”
1️⃣ अलंकार म्हणजे भाषेचं सौंदर्य वाढवणारा घटक.
2️⃣ दोन प्रकार:
शब्दालंकार (Sound / Word based)
अर्थालंकार (Meaning based)
3️⃣ मुख्य शब्दालंकार: अनुप्रास, यमक, अनुकरण, पुनरुक्तीप्रास
4️⃣ मुख्य अर्थालंकार: उपमा, रूपक, मानवीकरण, विरोधाभास, अतिशयोक्ती, श्लेष
5️⃣ अलंकारांनी भाषा होते सुंदर, प्रभावी आणि भावनापूर्ण.
6️⃣ शिक्षकांनी उदाहरण, खेळ, कविता व चर्चेद्वारे हे शिकवावे.
🎯 CTET Exam Tip:
प्रश्न असे येऊ शकतात —
“अलंकार म्हणजे काय? त्याचे दोन मुख्य प्रकार लिहा.”
“उपमा व रूपक अलंकारात फरक सांगा उदाहरणासहित.”
“मानवीकरण अलंकाराचे उदाहरण लिहा.”
📋 Topics:-
कविता म्हणजे केवळ शब्दांचा संग्रह नसतो, तर ती भावनांचा (Emotion), लयचा (Rhythm) आणि सौंदर्याचा (Beauty) संगम असते.
या कवितेच्या लयबद्धतेसाठी छंद आणि भावनांच्या अभिव्यक्तीसाठी रस महत्त्वाचे असतात.
📘 Keywords:
छंद (Chhand) = Meter / Rhythm (तालबद्ध रचना)
रस (Ras) = Essence / Emotional Feeling (भावनिक आनंद)
कवितेतील ओळींमध्ये येणाऱ्या गण, मात्रा, अक्षर, लय यांच्या ठरावीक नियमानुसार रचलेली पद्धत म्हणजे छंद होय.
सोप्या भाषेत —
कवितेला लयबद्ध बनवणारा नियमबद्ध ताल म्हणजे छंद.
📘 Keyword Meaning:
Laya (लय) = Rhythm / ताल
Matra (मात्रा) = Syllable count
Gana (गण) = अक्षरांची गटबद्धता
1️⃣ कविता ऐकायला आणि म्हणायला गोड होते.
2️⃣ वाचकाच्या मनात ताल आणि संगीताची भावना निर्माण होते.
3️⃣ कवितेला लयीचा प्रवाह (Flow) मिळतो.
4️⃣ बालकवितांमध्ये लय असल्यामुळे मुलांना शिकणं सोपं आणि आनंददायी वाटतं.
🎯 Daily Example:
“चांदोबा चांदोबा भागलास का?”
👉 यात एक सुंदर ताल आणि लय आहे – तोच छंद!
1️⃣ मात्राबद्ध छंद (Matra-based Meter)
अक्षरांच्या मात्रांवर आधारित असतो.
उदा. “रामराव चालला गावाकडे.”
(प्रत्येक ओळीत समान मात्रांची संख्या असते.)
2️⃣ अक्षरबद्ध छंद (Akshar-based Meter)
अक्षरसंख्येवर आधारित छंद.
प्रत्येक ओळीत समान अक्षरे येतात.
3️⃣ गणबद्ध छंद (Gana-based Meter)
गण (अक्षरांचे ठरावीक समूह) यांवर रचना केली जाते.
हे अधिक नियमबद्ध आणि पारंपरिक असतात.
🎯 Meaning Simplified:
Matra-based = Sound count rule
Akshar-based = Letter count rule
Gana-based = Grouped sound rule
1️⃣ मात्रा (Matra) – उच्चाराची लांबी (Short/Long sound)
2️⃣ गण (Gana) – अक्षरांचा गट
3️⃣ यती (Yati) – थांबा / विश्रांती (Pause)
4️⃣ गुरु व लगु (Guru-Laghu) – दीर्घ व लघु ध्वनी
🎯 Classroom Example:
शिक्षक सांगतात – “गुरु शब्द जास्त वेळ घेतो, लगु शब्द कमी.”
उदा. ‘मा’ (Guru), ‘न’ (Laghu)
कवितेतून, नाटकातून किंवा कलाकृतीतून मिळणारा भावनिक आनंद (Emotional Pleasure) म्हणजे रस.
रस = भावनांचा आस्वाद (Enjoyment of Emotions).
📘 Keyword Meaning:
Ras (रस) = Essence, Emotional Joy
Bhav (भाव) = Emotion
Sahṛiday (सहृदय) = Sensitive reader (जो भाव जाणतो)
1️⃣ कवीच्या भावनांमधून आणि अनुभवातून रस निर्माण होतो.
2️⃣ वाचकाच्या मनात ती भावना जागृत झाली, की रस उत्पन्न होतो.
3️⃣ रस म्हणजे कवीचा हेतू + वाचकाची प्रतिक्रिया.
🎯 Daily Example:
बालकवितेत “आई गं आई तुझ्याशिवाय जगणं नाही”
👉 हे वाचून मुलाला करुण रस (Compassion / Sadness) जाणवतो.
(भारतीय काव्यशास्त्रानुसार मुख्यतः नऊ रस – नव-रस)
प्रेम, सौंदर्य, आकर्षण या भावनांतून निर्माण होतो.
उदा. “चांदण्यात ती हसते.”
विनोद, चेष्टा, मजा यातून निर्माण होतो.
उदा. “मास्तरांच्या बुटात उंदीर झोपला!”
दुःख, वेदना, करुणा या भावनांतून निर्माण होतो.
उदा. “आई गेल्यावर घरचं आकाश काळं झालं.”
राग, संताप यातून निर्माण होतो.
उदा. “रावण गर्जला रणांगणात.”
धैर्य, पराक्रम या भावनांतून निर्माण होतो.
उदा. “शिवबाचं नाव घेऊन सैनिक पुढे सरसावले.”
भीती, धास्ती यातून निर्माण होतो.
उदा. “रात्री काळोखात कुत्रं भुंकत होतं.”
घृणा, तिटकारा या भावनांतून निर्माण होतो.
उदा. “कचऱ्याचा ढीग पाहून नाक दाबलं.”
आश्चर्य, विस्मय या भावनांतून निर्माण होतो.
उदा. “चिमुकला पक्षी उडताना पाहून तो थक्क झाला.”
समाधान, शांती, समाधी या भावनांतून निर्माण होतो.
उदा. “संध्याकाळी नदीकाठी ध्यानात बसलेला साधू.”
1️⃣ स्थायीभाव (Permanent Emotion) – मुख्य भावना जसे प्रेम, राग, धैर्य
2️⃣ विभाव (Determinant) – रस निर्माण करणारा प्रसंग किंवा व्यक्ति
3️⃣ अनुभाव (Consequence) – त्या भावनेची कृती / प्रतिक्रिया
4️⃣ व्याभिचारी भाव (Temporary Feelings) – तात्पुरत्या भावना जसे लज्जा, आशा, चिंता
🎯 Example:
“शिवाजी महाराजांनी किल्ला जिंकला.”
👉 स्थायीभाव – वीरता
👉 विभाव – युद्ध
👉 अनुभाव – जयघोष
👉 व्याभिचारी भाव – अभिमान, उत्साह
1️⃣ कविता मोठ्याने वाचून विद्यार्थ्यांना लय (Rhythm) ऐकवावी.
2️⃣ तालावर टाळ्या वाजवत छंद समजवावा.
3️⃣ चित्रकथा किंवा नाट्यप्रयोगातून भाव व्यक्त करून रस शिकवावा.
4️⃣ Group Activity: “या कवितेत कोणता रस आहे ते ओळखा.”
5️⃣ Creative Writing: “तुमच्या आवडत्या कवितेत कोणता रस आहे?”
1️⃣ छंद (Chhand) – कवितेतील लयबद्धतेचा नियम.
2️⃣ रस (Ras) – कवितेतून मिळणारा भावनिक आनंद.
3️⃣ छंदामुळे कविता तालबद्ध व गोड,
रसामुळे कविता भावपूर्ण व जिवंत होते.
4️⃣ छंदाचे तीन प्रकार: मात्राबद्ध, अक्षरबद्ध, गणबद्ध.
5️⃣ रसाचे नऊ प्रकार: शृंगार, हास्य, करुण, रौद्र, वीर, भयानक, बीभत्स, अद्भुत, शांत.
6️⃣ शिक्षकाची भूमिका: उदाहरण, अभिनय, गायन, आणि चर्चेद्वारे शिकवणे.
🎯 CTET Exam Tip:
“छंद म्हणजे काय?”
“रसांचे नऊ प्रकार कोणते?”
“कवितेला भावनिक सौंदर्य देणारा घटक कोणता?”
“‘शिवबाचं नाव घेऊन सैनिक पुढे सरसावले’ — कोणता रस आहे?”
📘 Topic: भाषिक सौंदर्याची जाणीव (Sense of Linguistic Beauty)
भाषा (Language) ही केवळ संवादाचे साधन नाही, तर ती भावना, विचार, कल्पना आणि सौंदर्य (Beauty) व्यक्त करण्याचं माध्यम आहे.
जेव्हा भाषेचा वापर सुंदर, भावनापूर्ण, लयबद्ध आणि प्रभावी होतो, तेव्हा त्यात भाषिक सौंदर्य (Linguistic Beauty) निर्माण होते.
म्हणजेच, भाषेतून निर्माण होणारा आनंद आणि सौंदर्याची अनुभूती म्हणजे भाषिक सौंदर्याची जाणीव.
🎯 Keyword Meanings:
भाषिक सौंदर्य (Linguistic Beauty) – भाषेचं आकर्षक आणि भावनिक रूप.
जाणीव (Awareness) – ओळख, संवेदना किंवा अनुभूती (Sense / Consciousness).
1️⃣ भाषेतील गोडवा, लय, भावनिकता आणि अर्थपूर्णता – हे सर्व मिळून भाषिक सौंदर्य घडवतात.
2️⃣ शब्द, लय, आवाज, भावना, आणि कल्पना यांच्या संगमाने भाषा प्रभावी आणि आनंददायी होते.
3️⃣ प्रत्येक व्यक्तीच्या बोलण्याच्या शैलीत, कविता, कथा, निबंध, संवादात भाषिक सौंदर्य दिसते.
🎯 Example:
“चांदण्यात न्हालेलं गाव झोपलंय शांतपणे.”
👉 या वाक्यात लय, भावना आणि दृश्य — सर्व एकत्र येऊन सौंदर्य निर्माण झालं आहे.
योग्य, सुसंवादी आणि भावनांना साजेशी शब्दयोजना सौंदर्य वाढवते.
उदा. “फुलांचा सुगंध” म्हणण्यापेक्षा “फुलांचा दरवळ” अधिक सुंदर वाटतो.
लयीचा वापर केल्यास भाषेला संगीतमयता (Musicality) येते.
उदा. बालकविता – “चकाचक चांदोबा...”
लय मुलांना ऐकायला आणि लक्षात ठेवायला सोपी असते.
उपमा (Simile), रूपक (Metaphor), अनुप्रास (Alliteration) इ. अलंकारांनी भाषा नटते.
उदा. “तिचं हास्य चांदणं.” (रूपक अलंकार)
जेव्हा भाषा मनाला स्पर्श करते (Touches the heart) तेव्हा ती सुंदर वाटते.
उदा. “आईच्या हातची उब म्हणजे स्वर्ग.”
स्पष्ट (Clear), मधुर (Sweet) आणि सुसंवादी (Harmonious) उच्चार हे सौंदर्य वाढवतात.
उदा. कविता मोठ्याने वाचताना तालबद्ध उच्चार केल्यास आनंद वाढतो.
1️⃣ साहित्य वाचनातून (Through Reading Literature):
कविता, कथा, निबंध वाचताना शब्दांच्या गोडव्याची आणि भावनांची जाणीव होते.
2️⃣ ऐकण्याच्या सवयीने (Through Listening):
सुंदर वक्तृत्व, गाणी किंवा कविता ऐकल्याने लय व आवाजाचं सौंदर्य समजतं.
3️⃣ लेखन आणि बोलण्याच्या सरावातून (Through Practice):
विद्यार्थी जेव्हा स्वतः लिहितात किंवा बोलतात, तेव्हा भाषिक सौंदर्य वापरण्याची कला विकसित होते.
4️⃣ शिक्षकाच्या उदाहरणातून (Through Teacher’s Example):
शिक्षक जर कविता लयबद्ध, भावनिक पद्धतीने म्हणतात, तर मुलांमध्ये सौंदर्याची जाणीव निर्माण होते.
🎯 Classroom Example:
शिक्षक म्हणतात — “आता ही कविता ऐका, आणि पाहा कोणते शब्द तुम्हाला सुंदर वाटतात.”
👉 विद्यार्थी स्वतः शब्दांमधील गोडवा शोधू लागतात.
1️⃣ संवाद अधिक प्रभावी बनतो.
2️⃣ श्रोत्याच्या किंवा वाचकाच्या मनावर छाप पडते.
3️⃣ कविता, कथा, भाषण यांना आकर्षक रूप मिळते.
4️⃣ विद्यार्थ्यांमध्ये सौंदर्यदृष्टी (Aesthetic Sense) विकसित होते.
5️⃣ भाषा शिकणे अधिक आनंददायी होते.
🎯 Daily Life Example:
मुलं जेव्हा “सूर्य उगवला” म्हणतात ते साधं आहे,
पण “लालबुंद सूर्य हसला” म्हटलं की ते सुंदर वाटतं — हाच भाषिक सौंदर्याचा परिणाम!
1️⃣ सुंदर वाचन आणि उच्चार शिकवणे.
कविता लयीने, भावनांनी वाचावी.
2️⃣ विद्यार्थ्यांकडून सर्जनशील लेखन करून घेणे.
उदा. “माझं आवडतं ऋतू” या विषयावर गोड शब्दात परिच्छेद लिहायला सांगणे.
3️⃣ कविता, म्हणी, वाक्प्रचार वापरून भाषेचा गोडवा दाखवणे.
4️⃣ शब्दखेळ आणि भाषा-क्रिया (Language Games) वापरून मुलांमध्ये उत्सुकता निर्माण करणे.
5️⃣ सकारात्मक प्रतिसाद देणे (Positive Reinforcement):
विद्यार्थ्यांच्या सुंदर वाक्यांवर “वा! किती सुंदर शब्द वापरलास!” असा प्रतिसाद द्यावा.
भाषिक सौंदर्यामुळे संवेदनशीलता (Sensitivity), विचारशीलता (Thoughtfulness) आणि सद्भावना (Empathy) वाढते.
अशा भाषेमुळे मुलांमध्ये सद्वर्तन, सौम्यता आणि संस्कारशीलता विकसित होते.
1️⃣ भाषिक सौंदर्य म्हणजे भाषेतील गोडवा, लय, भावना आणि प्रभाव.
2️⃣ हे शब्द, अलंकार, उच्चार, लय आणि भावना यांच्या संयोगातून तयार होतं.
3️⃣ भाषिक सौंदर्याची जाणीव वाचन, ऐकणे, लेखन आणि शिक्षकाच्या उदाहरणातून विकसित होते.
4️⃣ या जाणीवेने विद्यार्थी अधिक संवेदनशील, सर्जनशील आणि प्रभावी वक्ते बनतात.
5️⃣ शिक्षकाची भूमिका — उदाहरण, कृती, आणि प्रोत्साहनाद्वारे भाषेचं सौंदर्य विद्यार्थ्यांपर्यंत पोहोचवणे.
🎯 CTET Exam Tip:
“भाषिक सौंदर्य म्हणजे काय?”
“भाषिक सौंदर्याची जाणीव कशी निर्माण होते?”
“शिक्षकाची भूमिका भाषिक सौंदर्य वाढवण्यात काय असते?”
“लय आणि अलंकार भाषिक सौंदर्य कसे वाढवतात?”
📋 Topics:-
📘 Topic: अपठित गद्य व पद्य (Unseen Prose and Poetry)
पठन (Reading) म्हणजे लिहिलेलं समजून घेणं, आणि आकलन (Comprehension) म्हणजे त्याचा अर्थ, भावना व उद्देश समजून घेणं.
अपठित गद्य (Unseen Prose) आणि अपठित पद्य (Unseen Poetry) हे CTET परीक्षेत भाषिक समज, शब्दसंपत्ती आणि भावनात्मक ग्रहणशक्ती मोजण्यासाठी विचारले जातात.
याचा उद्देश — विद्यार्थी भाषा समजून घेणारे, अर्थ शोधणारे आणि भावनांचा आस्वाद घेणारे वाचक बनावेत.
🎯 Keyword Meanings:
अपठित (Unseen) = आधी न वाचलेले / न शिकवलेले.
गद्य (Prose) = साध्या भाषेतील लेखन.
पद्य (Poetry) = लयबद्ध आणि भावनापूर्ण ओळी.
1️⃣ अपठित गद्य म्हणजे अशा लेखाचा भाग जो विद्यार्थ्यांनी आधी वाचलेला नसतो, पण तो वाचून प्रश्नांची उत्तरे द्यायची असतात.
2️⃣ हा गद्यभाग कथा, निबंध, पत्र, वृत्तपत्रातील लेख, संभाषण, माहितीपर परिच्छेद अशा स्वरूपात असू शकतो.
3️⃣ यामधून विद्यार्थ्यांची वाचन समज (Reading Comprehension) आणि भाषिक विश्लेषण क्षमता (Analytical Skill) तपासली जाते.
🎯 Example:
एका गद्यभागात “झाडांचे महत्त्व” दिलं असेल, आणि त्यावर प्रश्न असतील —
👉 “झाडांचा उपयोग काय आहे?”
👉 “लेखक झाडांबद्दल काय सांगतो?”
1️⃣ अपठित पद्य म्हणजे अशी कविता जी विद्यार्थ्यांनी आधी शिकलेली नसते, पण ती वाचून तिचा अर्थ समजावून घ्यायचा असतो.
2️⃣ पद्यात भावना, लय, अलंकार, कल्पना आणि शब्दांची सुंदर रचना असते.
3️⃣ विद्यार्थी कवितेतील मुख्य भावना (Theme), प्रतिमा (Imagery) आणि कवीचा उद्देश (Poet’s Purpose) ओळखतात.
🎯 Example:
एका छोट्या कवितेत “आईचा मायेचा स्पर्श” असेल —
👉 विद्यार्थ्यांनी त्यातील भाव, प्रतिमा, आणि अर्थ समजून सांगायचा.
1️⃣ Factual Questions (तथ्यात्मक प्रश्न):
थेट मजकुरातून उत्तर सापडते.
उदा. “लेखक कुठे राहतो?” / “कवितेत कोणते प्राणी आले आहेत?”
2️⃣ Inferential Questions (अर्थानुमानावर आधारित प्रश्न):
वाचकाने अर्थ लावायचा (Infer) असतो.
उदा. “कवीला पावसात आनंद का झाला असेल?”
3️⃣ Vocabulary-based Questions (शब्दार्थ / समानार्थी):
उदा. “सुखद शब्दाचा अर्थ काय?” / “विरुद्धार्थी शब्द लिहा.”
4️⃣ Interpretative / Appreciation Questions (भावना ओळखणे):
कवी / लेखकाचा भाव, हेतू, विचार ओळखायचा.
उदा. “कवितेतून निसर्गाबद्दल कवीचा दृष्टिकोन काय दिसतो?”
1️⃣ वाचन कौशल्य (Reading Skill) वाढवणे.
2️⃣ आकलन क्षमता (Comprehension Ability) विकसित करणे.
3️⃣ शब्दसंपत्ती (Vocabulary) समृद्ध करणे.
4️⃣ विचारशक्ती (Thinking & Analysis) वाढवणे.
5️⃣ भावनात्मक जाणीव (Emotional Sensitivity) निर्माण करणे.
6️⃣ सर्जनशील लेखनाची (Creative Writing) पायाभरणी करणे.
🎯 Classroom Example:
शिक्षक मुलांना एक अपठित परिच्छेद देतात – “माझं आवडतं प्राणी – कुत्रा.”
👉 वाचून प्रश्न विचारतात – “कुत्रा लेखकाला का आवडतो?”
अशा प्रश्नांनी मुलांची समज आणि विचारशक्ती दोन्ही वाढतात.
1️⃣ पहिली झलक (Skimming):
प्रथम संपूर्ण परिच्छेद / कविता झटपट वाचा, त्याचा विषय समजून घ्या.
2️⃣ महत्वाचे शब्द (Keywords) ओळखणे:
प्रत्येक परिच्छेदातील मुख्य शब्द आणि विचार लक्षात ठेवा.
3️⃣ प्रश्न आधी वाचणे:
प्रश्न आधी वाचल्यास वाचन करताना उत्तरं शोधणं सोपं होतं.
4️⃣ भावनांचा अर्थ समजून घेणे:
पद्यातील शब्दांमागची भावना जाणून घ्या.
उदा. “चांदण्यांची झुला” — इथे कवी कल्पना व्यक्त करतो आहे.
5️⃣ स्वतःच्या शब्दांत उत्तर देणे:
उत्तरं जसंच्या तसं न लिहिता, स्वतःच्या शब्दांत संक्षेपात लिहा.
1️⃣ विद्यार्थ्यांना वाचनाचा आत्मविश्वास (Reading Confidence) द्यावा.
2️⃣ प्रत्येक परिच्छेद किंवा कविता लयीने आणि अर्थपूर्ण आवाजात वाचून दाखवावी.
3️⃣ मुलांना प्रश्न विचारून संवादात्मक वाचन (Interactive Reading) घडवावे.
4️⃣ विद्यार्थ्यांना अर्थ शोधण्यास आणि मते मांडण्यास प्रोत्साहन द्यावे.
5️⃣ नवे शब्द, म्हणी, वाक्प्रचार समजावून सांगावे.
6️⃣ अपठित गद्य / पद्य बालवर्गात आनंददायी (Joyful) पद्धतीने शिकवावे.
🎯 Example:
शिक्षक म्हणतात – “या कवितेत ‘सूर्य’ शब्द आला आहे, पण तो काय दर्शवतो असं तुम्हाला वाटतं?”
👉 विद्यार्थी विचार करू लागतात – “प्रकाश, आशा, जीवन!”
👉 अशाने आकलन + कल्पनाशक्ती दोन्ही वाढतात.
गद्य: मुख्यतः माहिती आणि विचार यांवर आधारित.
पद्य: मुख्यतः भावना आणि सौंदर्य यांवर आधारित.
🎯 उदा.
गद्य = “पाणी माणसासाठी आवश्यक आहे.”
पद्य = “पाण्याच्या थेंबात जीवनाची झलक आहे.”
1️⃣ अपठित गद्य / पद्य म्हणजे आधी न वाचलेला मजकूर किंवा कविता.
2️⃣ याचा उद्देश विद्यार्थ्यांची वाचन व आकलन क्षमता तपासणे.
3️⃣ प्रश्नांचे चार प्रकार — Factual, Inferential, Vocabulary, Appreciation.
4️⃣ समज वाढवण्यासाठी तंत्रे — Skimming, Keyword ओळख, प्रश्न आधी वाचणे, भावनांचा अर्थ.
5️⃣ शिक्षकाची भूमिका — प्रेरक, मार्गदर्शक आणि संवादक म्हणून वाचन अधिक अर्थपूर्ण बनवणे.
6️⃣ अपठित गद्य = विचारप्रधान,
अपठित पद्य = भावप्रधान.
🎯 CTET Exam Tip:
प्रश्न विचारले जातात जसे —
“अपठित गद्य / पद्य म्हणजे काय?”
“वाचन व आकलन कौशल्ये कशी विकसित होतात?”
“शिक्षकाची भूमिका काय असते?”
“अपठित गद्य / पद्यातून कोणती कौशल्ये विकसित होतात?”
📘 Topic: वाक्य शुद्धी (त्रुटी सुधार)
1️⃣ वाक्य शुद्धी (Sentence Correction) म्हणजे भाषेतले वाक्य व्याकरणदृष्ट्या, रचनादृष्ट्या आणि अर्थदृष्ट्या बरोबर करणं.
2️⃣ चुकीचं वाक्य समजून घेऊन त्यातील त्रुटी (Errors) शोधणे आणि योग्य सुधारणा (Correction) करणे हे या भागाचं उद्दिष्ट आहे.
3️⃣ भाषेचं शुद्ध व नीटसं बोलणं, लिहिणं आणि समजावून सांगणं यासाठी वाक्यशुद्धी आवश्यक आहे.
🎯 Keyword Meanings:
त्रुटी (Error) – चूक / दोष
शुद्ध वाक्य (Correct Sentence) – व्याकरणाच्या सर्व नियमांनुसार योग्य वाक्य
1️⃣ भाषेतील शुद्धता (Purity) राखली जाते.
2️⃣ विचार अचूक आणि स्पष्टपणे (Clearly) व्यक्त होतो.
3️⃣ भाषिक संवादकौशल्य (Communication Skill) सुधारते.
4️⃣ विद्यार्थ्यांची व्याकरण जाण (Grammar Awareness) वाढते.
5️⃣ शुद्ध भाषा वापरल्याने लेखन व वाचन कौशल्ये विकसित होतात.
🎯 Classroom Example:
विद्यार्थी म्हणतो – “ती शाळेत जातो.”
👉 शिक्षक सुधारतात – “ती शाळेत जाते.”
👉 येथे लिंगानुसार (Gender Agreement) त्रुटी दुरुस्त झाली.
जेव्हा नाम (Noun) आणि क्रियापद (Verb) यांच्यात लिंगानुसार विसंगती (Mismatch) असते.
🟢 उदाहरण:
चुकीचं – “सीमा खेळतो.”
योग्य – “सीमा खेळते.”
🟡 टीप: “तो” = पुल्लिंग (Masculine), “ती” = स्त्रीलिंग (Feminine).
एकवचन आणि अनेकवचन यांमध्ये चूक झाल्यास.
🟢 उदाहरण:
चुकीचं – “विद्यार्थी पुस्तक वाचतोत.”
योग्य – “विद्यार्थी पुस्तक वाचतात.”
जेव्हा नाम + क्रियापद किंवा शब्दांमधील संबंध चुकीचा लागतो.
🟢 उदाहरण:
चुकीचं – “मी रामाकडे पाहिले.”
योग्य – “मी रामाकडे पाहिलं.”
(“पाहिलं” हे क्रियापद योग्य आहे, कारण क्रिया करणारा “मी” आहे.)
क्रियापदाचा काळ (Tense) चुकीचा वापरला गेल्यास.
🟢 उदाहरण:
चुकीचं – “मी काल शाळेत जातो.”
योग्य – “मी काल शाळेत गेलो.”
(“काल” हा भूतकाळ सूचित करतो.)
क्रियापद आणि कर्ता यांचा पुरुष (Person) न जुळल्यास.
🟢 उदाहरण:
चुकीचं – “तू आला आहे.”
योग्य – “तू आला आहेस.”
वाक्यात शब्दांचा योग्य क्रम न लावल्यास अर्थ बदलतो.
🟢 उदाहरण:
चुकीचं – “शाळेत मी जातो रोज.”
योग्य – “मी रोज शाळेत जातो.”
“ने, कडे, वर, मध्ये, पासून” यांचा चुकीचा वापर.
🟢 उदाहरण:
चुकीचं – “तो माझा बरोबर आला.”
योग्य – “तो माझ्या बरोबर आला.”
विशेषण आणि नाम यांचं लिंग किंवा वचन जुळत नाही.
🟢 उदाहरण:
चुकीचं – “सुंदर मुलगे आली.”
योग्य – “सुंदर मुलगे आले.”
वाक्य व्याकरणाने योग्य असले तरी अर्थ चुकीचा होतो.
🟢 उदाहरण:
चुकीचं – “मी खूप पाणी खाल्लं.”
योग्य – “मी खूप पाणी पिलं.”
(क्रिया “पिणे” योग्य आहे, “खाणे” नव्हे.)
एकच शब्द किंवा अर्थ वारंवार आल्यास वाक्य त्रुटिपूर्ण होते.
🟢 उदाहरण:
चुकीचं – “मी आतमध्ये गेलो.”
योग्य – “मी आत गेलो.”
1️⃣ वाक्य नीट वाचा.
वाक्यातील अर्थ आणि शब्दरचना समजून घ्या.
2️⃣ त्रुटीचा प्रकार ओळखा.
लिंग, वचन, काळ, पुरुष इत्यादी.
3️⃣ व्याकरणाच्या नियमांशी तुलना करा.
योग्य रूप निवडा.
4️⃣ सुधारित वाक्य लिहा.
अर्थ आणि रचना शुद्ध ठेवा.
🎯 Example:
वाक्य – “ती बागेत खेळतो.”
➡️ त्रुटी = लिंगदोष
➡️ सुधारित वाक्य = “ती बागेत खेळते.”
1️⃣ चुकीचं वाक्य देऊन मुलांना सुधारायला लावा.
“तो शाळेत गेली.” → “तो शाळेत गेला.”
2️⃣ खेळाच्या स्वरूपात (Game-based Learning):
शिक्षक “त्रुटी शोधा” स्पर्धा घेतात.
3️⃣ सहकार्याने शिकवण (Group Correction):
गटात वाक्ये देऊन एकत्र सुधारायला सांगणे.
4️⃣ उदाहरणाधारित शिक्षण (Example Method):
दैनंदिन बोलण्यातल्या वाक्यांचा उपयोग करणे.
5️⃣ संवादात्मक पद्धत (Interactive Learning):
विद्यार्थ्यांना प्रश्न विचारून विचार करायला लावणे.
🎯 Class Example:
शिक्षक विचारतात – “हे वाक्य बरोबर आहे का? ‘मी शाळेत गेली.’”
विद्यार्थी म्हणतात – “नाही, ‘मी शाळेत गेलो’ असं असायला हवं!”
👉 मुलं स्वतःच त्रुटी ओळखायला शिकतात.
1️⃣ विद्यार्थी शुद्ध भाषा वापरतात.
2️⃣ लेखन आणि वाचन कौशल्ये दोन्ही सुधारतात.
3️⃣ व्याकरणाचे नियम practically समजतात.
4️⃣ अर्थपूर्ण संवाद साधता येतो.
5️⃣ भाषेची सुंदरता आणि शिस्तबद्धता टिकते.
1️⃣ वाक्यशुद्धी म्हणजे वाक्यातील चुका शोधून त्यांची योग्य सुधारणा करणे.
2️⃣ मुख्य त्रुटी प्रकार – लिंग, वचन, काळ, पुरुष, कारक, अर्थ, शब्दक्रम.
3️⃣ वाक्यशुद्धीमुळे भाषा स्पष्ट, अचूक आणि आकर्षक बनते.
4️⃣ शिक्षकाने विद्यार्थ्यांना खेळ, संवाद आणि उदाहरणांद्वारे शिकवावे.
5️⃣ उद्दिष्ट – विद्यार्थी शुद्ध मराठी वापरणारे व विचारपूर्वक बोलणारे / लिहिणारे बनावेत.
🎯 CTET Exam Tip:
प्रश्न असे विचारले जातात —
“वाक्यशुद्धी म्हणजे काय?”
“त्रुटींचे प्रकार कोणते?”
“शिक्षक वर्गात वाक्यशुद्धी कशी शिकवू शकतात?”
“खालील वाक्यातील चूक ओळखा व योग्य वाक्य लिहा.”
📋 Topics:-
Meaning:
मुलं जन्मापासून ज्या भाषिक वातावरणात वाढतात ती त्यांची पहिली भाषा असते. ती नैसर्गिकरीत्या शिकलेली भाषा (Natural Language) असते.
मुलं ती भाषा शिकवली जात नाही, ती अनुभव आणि संवादातून शिकतात.
Example:
जसं की महाराष्ट्रात मूल घरात मराठी ऐकतं, बोलतं — तर मराठी त्याची मातृभाषा आहे.
Class मध्ये मुलं एकमेकांशी मातृभाषेत जास्त सहज बोलतात.
Meaning:
मुलं जी भाषा शाळेत किंवा समाजात नंतर शिकतात, ती दुसरी भाषा असते.
ती नैसर्गिकरीत्या नव्हे, तर शिक्षण आणि सरावातून (Through Learning & Practice) शिकली जाते.
Example:
मराठी भाषिक विद्यार्थी शाळेत इंग्रजी किंवा हिंदी शिकतो – ती त्याची दुसरी भाषा आहे.
शिक्षकाने दुसरी भाषा शिकवताना मुलांना बोलण्यासाठी प्रेरित करावं.
Meaning:
मुलाच्या विचार, भावना आणि संवाद व्यक्त करण्याच्या क्षमतेचा हळूहळू विकास म्हणजे भाषाविकास.
हा विकास ऐकणं → बोलणं → वाचन → लेखन या टप्प्यांमधून घडतो.
Example:
लहान मूल आधी “आई” म्हणतं, मग वाक्य बनवतं, शेवटी गोष्टी सांगायला लागतं.
शिक्षक वर्गात मुलांना गोष्ट सांगायला सांगतो – याने भाषाविकास होतो.
Meaning:
हा सिद्धांत म्हणतो की भाषा शिकणं म्हणजे अनुकरण (Imitation) आणि बळकटीकरणाने (Reinforcement) वर्तन शिकणं.
मुलं ऐकून आणि सराव करून बोलायला शिकतात.
Example:
मूल “पाणी दे” ऐकून तेच बोलायला शिकतं.
शिक्षक मुलाचं योग्य उत्तर कौतुकाने ऐकतो → Reinforcement मिळतं.
Meaning:
दुसऱ्यांचं बोलणं, हावभाव, शब्द वापरणं याची नक्कल करणं म्हणजे अनुकरण.
भाषा शिकण्याचा हा पहिला टप्पा आहे.
Example:
शिक्षक म्हणतो “Good Morning” आणि विद्यार्थीही तेच म्हणतात – हे अनुकरण आहे.
Meaning:
जेव्हा मूल योग्य बोलतं आणि त्याचं कौतुक होतं, तेव्हा त्या वर्तनाला बळकटी मिळते.
ही प्रक्रिया पुन्हा तसंच वर्तन घडवते.
Example:
शिक्षक म्हणतो “छान बोललास!” – मूल पुन्हा योग्य बोलण्यासाठी प्रयत्न करतं.
Meaning:
हा सिद्धांत सांगतो की मूल स्वतःच्या अनुभवातून आणि संवादातून ज्ञान तयार करतं.
शिक्षक फक्त मदत करतो, शिकवणारा नसतो.
Example:
शिक्षक विचारतो “फळ म्हणजे काय?” आणि मुलं स्वतः उत्तरं शोधतात.
ते स्वतःच्या विचारांवरून संकल्पना तयार करतात – हाच रचनावाद.
Meaning:
मुलाला जर थोडी मदत मिळाली तर ते स्वतःपेक्षा थोडं अधिक शिकू शकतं.
ही क्षमता म्हणजे ZPD.
Example:
मूल एकटं “ग” लिहू शकत नाही, पण शिक्षकाने थोडं मार्गदर्शन केल्यावर ते योग्य लिहतं.
Meaning:
इतर लोकांशी बोलणं, विचार मांडणं, प्रश्न विचारणं या माध्यमातून शिकणं म्हणजे सामाजिक संवाद.
भाषाविकासासाठी हे अत्यंत महत्त्वाचं आहे.
Example:
गटचर्चा (Group Discussion) मध्ये विद्यार्थी एकमेकांशी संवाद करतात → भाषा वापरात येते.
Meaning:
भाषा शिकण्याची क्षमता प्रत्येक माणसात जन्मतःच असते.
ही क्षमता मेंदूमध्ये नैसर्गिकरित्या असते आणि ती स्वतः सक्रिय होते.
Example:
कोणी शिकवलं नसतानाही मूल आपोआप योग्य वाक्य तयार करतं.
Meaning:
Chomsky नुसार मेंदूमध्ये असलेली नैसर्गिक रचना जी भाषेचे नियम ओळखायला मदत करते.
यामुळे मूल स्वतः वाक्य तयार करतं आणि नियम समजून घेतं.
Example:
मूल “आई आली” ऐकून “बाबा आले” असं स्वतः वाक्य तयार करतं – LAD काम करतं.
Meaning:
Chomsky नुसार, सर्व भाषांमध्ये काही समान व्याकरणीय नियम असतात.
म्हणून मूल कोणतीही भाषा सहज आत्मसात करू शकतं.
Example:
मराठी, इंग्रजी, हिंदी सगळ्यात “Subject + Verb + Object” अशी रचना असते – हे सार्वत्रिक व्याकरणाचं उदाहरण आहे.
Meaning:
वारंवार सरावाने काहीतरी गोष्ट सहजतेने करायला शिकणं म्हणजे Habit Formation.
Behaviorist सिद्धांत यावर आधारित आहे.
Example:
रोज “Thank you” म्हणणं सरावातून सवय बनते.
भाषा शिकण्यात सतत बोलणं सवयीचं होतं.
Meaning:
शिकणारा स्वतःच्या अनुभवांवर आधारित नवीन ज्ञान तयार करतो.
शिकवणं हे एक सक्रिय (Active) प्रक्रिया असते.
Example:
विद्यार्थी स्वतः गोष्ट वाचून अर्थ शोधतो, शिक्षक फक्त मार्गदर्शन करतो.
Meaning:
जेव्हा मूल शिकण्याचा प्रयत्न न करता, नैसर्गिकरित्या भाषा आत्मसात करतं, तेव्हा त्याला Subconscious Learning म्हणतात.
Example:
लहान मूल घरात ऐकूनच भाषा शिकतं, कोण शिकवत नाही.
📍 मातृभाषा नैसर्गिकरीत्या शिकली जाते, दुसरी भाषा शिकवावी लागते.
📍 भाषा विकास – ऐकणं → बोलणं → वाचन → लेखन.
📍 Behaviorist Theory – अनुकरण, बळकटीकरण, सरावावर आधारित.
📍 Constructivist Theory – अनुभव, संवाद आणि अर्थनिर्मितीवर आधारित.
📍 Chomsky (Nativist) – जन्मजात LAD आणि Universal Grammar.
📍 Reinforcement → योग्य उत्तराचं कौतुक केल्याने शिकणं बळकट होतं.
📍 ZPD → थोड्या मदतीने अधिक शिकणं.
📍 Social Interaction → भाषा वापर आणि आत्मविश्वास वाढवतो.
📍 Subconscious Learning → नैसर्गिक वातावरणात भाषा शिकणं.
📍 शिक्षकाची भूमिका – सहाय्यक, प्रोत्साहक आणि संवाद निर्माण करणारा.
📘 Topic: मातृभाषा विरुद्ध दुसरी भाषा अधिगम
1️⃣ भाषा अधिगम (Language Acquisition) म्हणजे एखाद्या व्यक्तीने नैसर्गिकरीत्या किंवा शिकवून घेतलेली भाषा वापरण्याची प्रक्रिया.
2️⃣ प्रत्येक मूल मातृभाषा (Mother Tongue) नैसर्गिकरीत्या शिकते.
3️⃣ परंतु दुसरी भाषा (Second Language) शिकण्यासाठी जाणीवपूर्वक प्रयत्न, शिकवण आणि सराव आवश्यक असतो.
4️⃣ या दोन प्रक्रियांमध्ये अनेक भेद (Differences) आणि काही साम्ये (Similarities) दिसून येतात.
🎯 Keywords:
मातृभाषा (Mother Tongue) – आईकडून, घरातून शिकलेली पहिली भाषा.
दुसरी भाषा (Second Language) – शाळा किंवा समाजातून नंतर शिकलेली भाषा.
1️⃣ मातृभाषा म्हणजे मुलाने पहिल्यांदा ऐकलेली, बोललेली आणि समजलेली भाषा.
2️⃣ ही भाषा घर, कुटुंब, समाज आणि वातावरणातून नैसर्गिकरीत्या आत्मसात होते.
3️⃣ यासाठी औपचारिक शिक्षणाची (Formal Teaching) गरज नसते.
4️⃣ मातृभाषा ही मुलाच्या भावना, विचार, संस्कृती आणि ओळखीचा भाग असते.
🟢 उदाहरण:
मराठी घरात जन्मलेलं मूल नैसर्गिकरित्या मराठी बोलायला शिकतं.
(कोणी शिकवले नाही तरी ते शिकतं.)
🎯 Keywords:
नैसर्गिक अधिगम (Natural Learning) – प्रयत्नांशिवाय शिकणं.
संवादात्मक भाषा (Communicative Language) – बोलण्यात वापरली जाणारी भाषा.
1️⃣ दुसरी भाषा ही ती भाषा असते जी मातृभाषेनंतर शिकली जाते.
2️⃣ ती औपचारिक शिक्षणातून (Formal Instruction) शिकवली जाते.
3️⃣ मुलं ही भाषा शिकताना नियम, शब्दसंग्रह, उच्चार, व्याकरण यावर लक्ष केंद्रित करतात.
4️⃣ दुसरी भाषा शिकण्यासाठी जाणीवपूर्वक सराव (Conscious Practice) आवश्यक असतो.
🟢 उदाहरण:
मराठी माध्यमातील विद्यार्थी शाळेत इंग्रजी ही दुसरी भाषा म्हणून शिकतात.
🎯 Keywords:
दुसरी भाषा अधिगम (Second Language Learning) – शाळा वा शिक्षण संस्थेत शिकवलेली भाषा.
औपचारिक अधिगम (Formal Learning) – शिकवून घेतलेली प्रक्रिया.
1️⃣ नैसर्गिक प्रक्रिया (Natural Process): शिकवण्याविना, ऐकण्याने आणि बोलण्याने होते.
2️⃣ परिस्थितीनुसार शिकणं (Context-based): घरातील संवाद, खेळ, कथा, गाणी यांमधून होते.
3️⃣ सर्व इंद्रियांचा सहभाग (Multi-sensory Involvement): ऐकणं, पाहणं, बोलणं, अनुभवणं या सगळ्यांनी शिकणं घडतं.
4️⃣ चुका नैसर्गिकरीत्या सुधारतात: प्रौढांकडून ऐकून योग्य रूप आत्मसात होतं.
5️⃣ भावनिक नातं (Emotional Bond): मातृभाषेशी आत्मीयता असते.
🟢 Class Example:
बाळ म्हणतं – “मी पाणी पिला.”
आई म्हणते – “नाही, पिलं.”
➡️ बाळ नैसर्गिकरीत्या योग्य रूप आत्मसात करतं.
1️⃣ शिकवलेली प्रक्रिया (Taught Process): शिक्षक, पुस्तकं, नियम यांच्या मदतीने शिकवली जाते.
2️⃣ जाणीवपूर्वक प्रयत्न (Conscious Effort): उच्चार, शब्द, व्याकरणावर लक्ष दिलं जातं.
3️⃣ मर्यादित वातावरण (Limited Environment): शाळेत किंवा वर्गातच ती भाषा वापरली जाते.
4️⃣ भाषांतरावर अवलंब (Dependence on Translation): विद्यार्थी मातृभाषेच्या मदतीने शिकतात.
5️⃣ चुका वारंवार होतात: कारण दुसरी भाषा विचारपूर्वक आत्मसात करावी लागते.
🟢 Example:
मराठी मुलं इंग्रजीत म्हणतात – “I goes to school.”
👉 कारण त्यांना मराठीतील “मी शाळेत जातो” या रचनेचा प्रभाव असतो.
1️⃣ अधिगमाची पद्धत:
मातृभाषा – नैसर्गिकरित्या.
दुसरी भाषा – शिकवून.
2️⃣ अधिगमाचं वय:
मातृभाषा – लहानपणापासून.
दुसरी भाषा – शाळा सुरु झाल्यावर.
3️⃣ वातावरण:
मातृभाषा – घरगुती आणि सामाजिक.
दुसरी भाषा – शैक्षणिक आणि औपचारिक.
4️⃣ प्रेरणा (Motivation):
मातृभाषा – नैसर्गिक व भावनिक.
दुसरी भाषा – शिक्षण, नोकरी किंवा व्यवहारासाठी.
5️⃣ अवघडपणा (Difficulty):
मातृभाषा – सोपी आणि सहज.
दुसरी भाषा – थोडी कठीण.
1️⃣ मातृभाषा दुसऱ्या भाषेच्या शिक्षणाची पायरी असते.
2️⃣ मातृभाषेतील शब्दरचना, व्याकरण व विचारपद्धती दुसरी भाषा शिकण्यात मदत करतात.
3️⃣ परंतु काहीवेळा मातृभाषेचा अतिरिक्त प्रभाव (Language Interference) चुकीचे वाक्य तयार करतो.
🟢 Example:
मराठीतील “मी खाल्लं” – इंग्रजीत “I eaten.” ❌
योग्य – “I ate.” ✅
🎯 टीप: शिक्षकाने मातृभाषेचा आधार घेऊन पण हळूहळू तिचा प्रभाव कमी करावा.
1️⃣ मातृभाषेचा उपयोग सहाय्यभाषा म्हणून करा (Use Mother Tongue as Support):
नवीन संकल्पना समजवताना मातृभाषेचा थोडा आधार द्या.
2️⃣ चित्रे, कृती आणि खेळांचा वापर करा (Use Visuals and Activities):
दुसरी भाषा समजावणे सोपे होते.
3️⃣ संवादात्मक शिक्षण (Communicative Approach):
विद्यार्थ्यांना बोलायला, ऐकायला आणि प्रतिसाद द्यायला प्रोत्साहन द्या.
4️⃣ कथाकथन, गाणी, संवाद यांचा वापर:
विद्यार्थ्यांची दुसऱ्या भाषेतली समज वाढते.
5️⃣ त्रुटी सहनशीलता (Error Tolerance):
विद्यार्थ्यांच्या चुका थेट दुरुस्त न करता त्यांना नैसर्गिकरीत्या शिकू द्या.
1️⃣ शिक्षकाने दोन्ही भाषांतील साम्य-भेद विद्यार्थ्यांना दाखवावेत.
2️⃣ भयमुक्त वातावरण (Fear-free Environment) निर्माण करावा.
3️⃣ विचार आणि संवाद यांना प्राधान्य द्यावं, फक्त नियम शिकवू नयेत.
4️⃣ मातृभाषेचा सन्मान आणि स्वीकार (Respect for Mother Tongue) विद्यार्थ्यांत रुजवावा.
1️⃣ मातृभाषा – पहिली, नैसर्गिकरीत्या शिकलेली भाषा.
2️⃣ दुसरी भाषा – नंतर शिकवली जाणारी, प्रयत्नाने आत्मसात होणारी भाषा.
3️⃣ मातृभाषा मुलाच्या विचारशक्ती, भावना आणि संस्कृतीशी निगडित असते.
4️⃣ दुसरी भाषा शैक्षणिक आणि व्यवहारिक गरजेसाठी शिकवली जाते.
5️⃣ शिक्षकाने मातृभाषेचा आधार घेऊन दुसरी भाषा शिकवावी.
6️⃣ दोन्ही भाषांचा समतोल वापर केल्यास मुलं द्विभाषिक (Bilingual) होतात.
🎯 CTET Exam Focus:
मातृभाषा अधिगमाची वैशिष्ट्ये
दुसरी भाषा अधिगमाची वैशिष्ट्ये
शिक्षकाची भूमिका
दोन्ही भाषांतील तुलना
📘 Topic: भाषाविकासाच्या अवस्था (Stages of Language Development)
1️⃣ भाषाविकास (Language Development) म्हणजे मुलाने जन्मापासून ते प्रौढत्वापर्यंत भाषेचा वापर शिकण्याची प्रक्रिया.
2️⃣ मुलं भाषा ऐकून, पाहून, अनुकरण (Imitation) आणि संवादातून शिकतात.
3️⃣ भाषेचा विकास हा हळूहळू टप्प्याटप्प्याने (Step-by-step process) होतो.
4️⃣ प्रत्येक टप्प्यात मुलाची बोलण्याची, समजण्याची, आणि विचार करण्याची क्षमता (Cognitive Ability) वाढत जाते.
🎯 Keywords:
Language Development (भाषाविकास) – बोलण्याची आणि समजण्याची वाढती क्षमता.
Cognitive Ability (बौद्धिक क्षमता) – विचार आणि समजण्याची क्षमता.
भाषेचा विकास जन्मानंतर काही निश्चित टप्प्यांमध्ये होतो. खाली या अवस्था सोप्या भाषेत समजावल्या आहेत 👇
📆 वय – जन्म ते 1 वर्षापर्यंत
1️⃣ या अवस्थेत मूल बोलू शकत नाही, पण ध्वनी निर्माण (Sound making) करू लागते.
2️⃣ मूल रडून, हसून, कुजबुजून (Babbling) आपली भावना व्यक्त करतं.
3️⃣ हळूहळू ते "अ", "मा", "बा", "पा" असे ध्वनी काढायला शिकतं.
4️⃣ हे ध्वनीच नंतर शब्दांच्या पाया (Foundation of words) ठरतात.
🟢 उदाहरण:
बाळ “बा-बा” म्हणतं → आईकडे बघून “मामा” म्हणायचा प्रयत्न करतं.
🎯 Keywords:
Babbling (कुजबुज) – अनियमित आवाज काढणे.
Sound Production (ध्वनी निर्मिती) – आवाज तयार करणे.
📆 वय – सुमारे 1 ते 1.5 वर्षे
1️⃣ मूल आता एक शब्दाने पूर्ण अर्थ व्यक्त करू लागते.
2️⃣ हा शब्द कधी नाम (Noun) असतो, कधी क्रियापद (Verb).
3️⃣ मुलं स्वतःच्या गरजेनुसार शब्द वापरतात.
🟢 उदाहरण:
“पाणी” = मला पाणी हवंय.
“आई” = आई इकडे ये.
🎯 Keywords:
Holophrase (एकशब्दीय वाक्य) – एक शब्दाने संपूर्ण अर्थ सांगणं.
📆 वय – 1.5 ते 2 वर्षे
1️⃣ आता मूल दोन शब्द एकत्र करून साधं वाक्य तयार करतं.
2️⃣ वाक्यात अर्थपूर्ण संबंध असतो, जरी व्याकरण योग्य नसलं तरी.
3️⃣ भाषेचा संवादात्मक उपयोग (Communicative use) सुरु होतो.
🟢 उदाहरण:
“आई दे” / “पाणी दे” / “बाबा ये”.
🎯 Keywords:
Syntax (वाक्यरचना) – शब्दांना जोडून अर्थपूर्ण वाक्य तयार करणं.
📆 वय – 2 ते 3 वर्षे
1️⃣ मूल आता 3–4 शब्द एकत्र करून लहान वाक्यं (Short Sentences) बोलू लागतं.
2️⃣ वाक्यं साधी असतात पण भावना स्पष्ट व्यक्त करतात.
3️⃣ या वयात मूल प्रश्न विचारणं, नकार देणं, आदेश देणं शिकतं.
4️⃣ भाषेचा वापर अधिक उद्देशपूर्ण (Purposeful) होतो.
🟢 उदाहरण:
“मी खेळायला जातो”, “आई जेवण दे”, “तो गेला का?”
🎯 Keywords:
Telegraphic Speech (लहान पण अर्थपूर्ण वाक्यं) – अनावश्यक शब्द वगळून बोलणं.
📆 वय – 3 ते 5 वर्षे
1️⃣ या टप्प्यात मूल व्याकरणीय नियम (Grammar Rules) शिकू लागतं.
2️⃣ वाक्यात सर्वनाम, विशेषण, क्रियापदाचे रूप वापरायला लागतं.
3️⃣ संवाद अधिक स्पष्ट, विचारपूर्ण आणि लांब होतो.
4️⃣ मूल भूतकाळ-भविष्यकाळ, कारण-परिणाम समजावून सांगू शकतं.
🟢 उदाहरण:
“काल आम्ही बागेत गेलो आणि झोके घेतले.”
“आई रडली कारण खेळणं तुटलं.”
🎯 Keywords:
Grammar Development (व्याकरण विकास) – योग्य भाषेचा वापर.
Reasoning (तर्कशक्ती) – का आणि कसं हे समजणं.
📆 वय – 5 वर्षांनंतर (School Age)
1️⃣ भाषेचा वापर आता पूर्णतः समजून व नियोजनपूर्वक होतो.
2️⃣ मूल विविध प्रसंगानुसार भाषा बदलतं – शाळा, घर, मित्र इत्यादी.
3️⃣ वाचन, लेखन आणि श्रवण कौशल्यं विकसित होतात.
4️⃣ शब्दसंपत्ती वाढते, विचारशक्ती आणि संवाद कौशल्य अधिक प्रगल्भ होतात.
🟢 उदाहरण:
“आज आमच्या शाळेत चित्रकला स्पर्धा झाली आणि मला बक्षीस मिळालं.”
🎯 Keywords:
Fluency (प्रवाहीपणा) – सहज आणि अचूक बोलण्याची क्षमता.
Communication Skill (संवाद कौशल्य) – विचार नीट व्यक्त करण्याची कला.
1️⃣ कौटुंबिक वातावरण (Family Environment)
घरातील संवाद, प्रेमळ वातावरण भाषेचा विकास वाढवतो.
2️⃣ श्रवण अनुभव (Hearing Experience)
जेवढं ऐकतो, तेवढं शिकतो. सतत ऐकणं महत्त्वाचं आहे.
3️⃣ सामाजिक संपर्क (Social Interaction)
इतर मुलांशी खेळताना, बोलताना भाषा विकसित होते.
4️⃣ शाळेचं वातावरण (School Environment)
शिक्षकांची भाषा, कथा, गाणी, नाट्य क्रिया यांचा परिणाम होतो.
5️⃣ भावनिक सुरक्षितता (Emotional Security)
भयमुक्त, आनंदी वातावरण भाषिक अभिव्यक्तीस प्रोत्साहन देतं.
1️⃣ शिक्षकांनी मुलांना स्वतः बोलण्याची संधी द्यावी.
2️⃣ कथाकथन, गाणी, खेळ यांद्वारे भाषेचा सराव घडवावा.
3️⃣ मुलांच्या चुका थेट न दुरुस्त करता योग्य उदाहरण द्यावं.
4️⃣ चित्रे, कृती आणि अनुभवाधारित शिक्षण वापरल्यास भाषाविकास जलद होतो.
🟢 Example in Class:
चित्र दाखवून विचारा – “इथे काय दिसतंय?”
विद्यार्थी सांगतो – “कुत्रा पाणी पितो.”
👉 शिक्षक पुढे विचारतो – “कुत्रा काय पितो?”
याने वाक्यरचना आणि प्रश्नोत्तर दोन्ही विकसित होतात.
1️⃣ भाषाविकास हा नैसर्गिक आणि टप्प्याटप्प्याने होणारा प्रवास आहे.
2️⃣ प्रमुख अवस्था –
ध्वनी अवस्था
एकशब्द अवस्था
द्विशब्द अवस्था
लहान वाक्य अवस्था
जटिल वाक्य अवस्था
परिपूर्ण भाषा अवस्था
3️⃣ मुलाचा भाषाविकास श्रवण, अनुकरण, संवाद आणि अनुभवातून घडतो.
4️⃣ परिस्थिती, घर, शाळा आणि शिक्षक हे भाषाविकासाचे प्रमुख घटक आहेत.
5️⃣ शिक्षकाने मुलांना संवादासाठी प्रेरित करावं आणि भयमुक्त वातावरण द्यावं.
🎯 CTET Exam Focus:
भाषाविकासाचे टप्पे
भाषाविकासातील घटक
शिक्षकाची भूमिका
नैसर्गिक अधिगमाचे उदाहरणे
📘 Topic: भाषा अधिगमाची तत्त्वे (Behaviorist, Constructivist, Chomsky)
1️⃣ भाषा अधिगम (Language Acquisition) म्हणजे मुलं आपली मातृभाषा नैसर्गिकपणे शिकतात ती प्रक्रिया.
2️⃣ ही प्रक्रिया संवाद, निरीक्षण, अनुकरण आणि अनुभवातून (Observation & Experience) घडते.
3️⃣ विविध शिक्षणतज्ज्ञांनी भाषा अधिगमाची वेगवेगळी तत्त्वे (Theories) मांडली आहेत.
4️⃣ मुख्य तीन तत्त्वे —
Behaviorist Theory (वर्तनवादी सिद्धांत) – B.F. Skinner
Constructivist Theory (रचनावादी सिद्धांत) – Jean Piaget / Vygotsky
Nativist Theory (जन्मजात सिद्धांत) – Noam Chomsky
भाषा शिकणं म्हणजे एक प्रकारचा वर्तनातील बदल (Change in Behavior) आहे जो अनुकरण (Imitation) आणि बळकटीकरणाने (Reinforcement) घडतो.
1️⃣ अनुकरण (Imitation):
मूल मोठ्यांच्या बोलण्याचं अनुकरण करतं.
उदा. आई म्हणते “पाणी”, तर मूलही “पाणी” म्हणायचा प्रयत्न करतं.
2️⃣ बळकटीकरण (Reinforcement):
जेव्हा मूल बरोबर बोलतं, तेव्हा मोठे त्याचं कौतुक करतात.
हे कौतुक Positive Reinforcement (सकारात्मक बळकटी) असतं आणि मूल पुन्हा तसं बोलायला शिकतं.
3️⃣ चुका दुरुस्ती (Correction):
चुकीच्या शब्दांवर मोठे हसतात किंवा दुरुस्ती करतात → हे Negative Reinforcement (नकारात्मक बळकटी) असतं.
4️⃣ भाषा शिकणं म्हणजे सराव आणि सवय (Habit Formation):
जसं सायकल चालवणं सरावाने येतं, तसंच भाषा बोलणंही पुनरावृत्तीने (Repetition) शिकता येतं.
मुलगा म्हणतो “आई पाणी दे”.
आई त्याला पाणी देते आणि हसते → पुढच्या वेळेस मुलगा पुन्हा योग्य शब्द वापरतो.
🎯 Keyword:
Reinforcement (बळकटीकरण) – योग्य वर्तनासाठी मिळणारी सकारात्मक प्रतिक्रिया.
भाषा ही मुलाच्या अनुभवांवर, विचारांवर आणि सामाजिक संवादावर (Social Interaction) आधारित असते.
मुलं स्वतःच्या अनुभवातून ज्ञान निर्माण (Construct Knowledge) करतात.
1️⃣ भाषा व विचार यांचा संबंध (Relation between Language & Thought):
Piaget म्हणतो की, भाषा आणि विचार एकत्र विकसित होतात.
मूल आधी गोष्टी समजून घेतं आणि मग त्या शब्दात व्यक्त करतं.
2️⃣ सामाजिक संवादाचं महत्त्व (Social Interaction):
Vygotsky नुसार, भाषा विकासासाठी इतरांशी संवाद आवश्यक आहे.
ZPD (Zone of Proximal Development) – मुलाला थोडी मदत मिळाली तर ते अधिक शिकू शकतं.
3️⃣ अनुभवाधारित अधिगम (Experience-based Learning):
मुलं प्रत्यक्ष अनुभवातून शब्दांचा अर्थ समजतात.
उदा. "गरम" हा शब्द मूल पाण्याला हात लावूनच खऱ्या अर्थाने समजतं.
4️⃣ शिक्षकाची भूमिका (Role of Teacher):
शिक्षक हा सहायक (Facilitator) असतो, थेट शिकवणारा नाही.
शिक्षक प्रश्न विचारून, चित्र दाखवून, संवाद घडवून भाषा विकसित करतो.
शिक्षक विचारतो – “फळ म्हणजे काय?”
मुलं विविध उत्तरं देतात → “सफरचंद”, “केळं”...
👉 संवादातून मुलं स्वतः फळ या शब्दाचा अर्थ तयार करतात.
🎯 Keyword:
Constructivism (रचनावाद) – मुलं स्वतः ज्ञान तयार करतात.
ZPD (सहकार्याने शिक्षणाची मर्यादा) – थोड्या मदतीने अधिक शिकण्याची क्षमता.
भाषा शिकण्याची क्षमता जन्मतःच (Innate / Inborn) माणसात असते.
प्रत्येक मूलात LAD – Language Acquisition Device (भाषा अधिगम यंत्रणा) असते.
1️⃣ LAD (Language Acquisition Device):
ही मेंदूमध्ये असलेली एक नैसर्गिक क्षमता आहे.
तिच्या साहाय्याने मूल स्वतः नियम शोधतं आणि वाक्य तयार करतं.
2️⃣ व्याकरणाची नैसर्गिक समज (Universal Grammar):
सर्व भाषांमध्ये काही समान व्याकरणाचे नियम असतात.
मूल त्या नियमांच्या आधारे स्वतः भाषिक रचना शिकतं.
3️⃣ संवादातून भाषा जागृत होते (Language is Triggered):
मूल आपल्या वातावरणातून शब्द ऐकून LAD सक्रिय करतं.
पण भाषा शिकवली जात नाही, ती आपोआप आत्मसात (Subconsciously) होते.
4️⃣ शिकवण्यापेक्षा exposure महत्त्वाचं:
मुलाला जास्तीत जास्त ऐकवणं, बोलायला संधी देणं म्हणजे भाषा विकासाचं सर्वोत्तम साधन.
एखादं मूल "आई आली" ऐकून पुढे स्वतःच "बाबा आले", "मावशी गेली" अशी वाक्यं बनवायला लागतं —
👉 हेच LAD (नियम स्वतः ओळखणं) दाखवते.
🎯 Keywords:
Innate Ability (जन्मजात क्षमता) – नैसर्गिक शिकण्याची शक्ती.
Universal Grammar (सार्वत्रिक व्याकरण) – सर्व भाषांतील समान व्याकरणीय नियम.
1️⃣ Behaviorist – भाषा अनुकरणाने व बळकटीकरणाने शिकली जाते.
2️⃣ Constructivist – भाषा अनुभव, संवाद आणि अर्थनिर्मितीमधून शिकली जाते.
3️⃣ Chomsky (Nativist) – भाषा शिकण्याची क्षमता नैसर्गिक व जन्मजात असते.
1️⃣ Behaviorist दृष्टिकोनातून:
योग्य बोलण्यासाठी मुलाचं कौतुक करा (Reinforcement द्या).
चुकीचं बोलल्यास प्रेमाने सुधारणा करा.
2️⃣ Constructivist दृष्टिकोनातून:
मुलांना अनुभवावर आधारित शिकण्याची संधी द्या.
संवाद, खेळ, गाणी आणि चित्रकथन वापरा.
3️⃣ Chomsky दृष्टिकोनातून:
मुलाला बोलण्याचं स्वातंत्र्य द्या.
नैसर्गिक वातावरणात जास्तीत जास्त भाषा ऐकवण्याची संधी द्या.
1️⃣ भाषा अधिगम ही नैसर्गिक प्रक्रिया आहे, शिकवली जात नाही तर अनुभवली जाते.
2️⃣ Behaviorist Theory – अनुकरण + बळकटीकरणावर आधारित.
3️⃣ Constructivist Theory – अनुभव आणि सामाजिक संवादावर आधारित.
4️⃣ Chomsky Theory – भाषा शिकण्याची क्षमता जन्मतः असते (LAD).
5️⃣ शिक्षकाने भाषिक वातावरण सक्रिय, आनंददायी आणि संवादप्रधान ठेवावं.
6️⃣ मुलं चुका करतात म्हणजे ते शिकत आहेत — म्हणून चुका शिकण्याचा भाग (Part of Learning) मानाव्यात.
🎯 CTET Exam Focus:
तिन्ही सिद्धांतांचे नाव आणि मुख्य विचार
LAD चा अर्थ
Reinforcement व Constructivism चा Classroom वापर
भाषेच्या नैसर्गिक अधिगमात शिक्षकाची भूमिका
📋 Topics:-
Meaning: बोललेले शब्द किंवा आवाज लक्षपूर्वक समजून घेण्याची प्रक्रिया.
Explanation: जेव्हा विद्यार्थी शिक्षकांचे बोलणे काळजीपूर्वक ऐकतात, तेव्हा ते ‘Listening Skill’ वापरत असतात.
Example: वर्गात शिक्षक गोष्ट सांगतात आणि विद्यार्थी शांतपणे ऐकतात – हे ऐकणे कौशल्य आहे.
Meaning: दोन किंवा अधिक व्यक्तींच्या दरम्यान होणारा संवाद.
Explanation: संभाषणामध्ये बोलणे आणि ऐकणे दोन्ही कौशल्यांचा वापर होतो.
Example: दोन विद्यार्थी शाळेतल्या कार्यक्रमाबद्दल चर्चा करत आहेत – हे संभाषण आहे.
Meaning: शिकण्याच्या प्रक्रियेत सक्रिय सहभाग घडविणारा क्रियाकलाप.
Explanation: विद्यार्थी जेव्हा गटात काही काम करतात किंवा खेळातून शिकतात, तेव्हा तो उपक्रम असतो.
Example: शिक्षक "ऐकून चित्र रंगवा" असा उपक्रम घेतात – यात विद्यार्थी ऐकण्याचे कौशल्य विकसित करतात.
Meaning: एखाद्या व्यक्तिरेखेची भूमिका साकारून तिच्या भावना, बोलणे, वर्तन समजणे.
Explanation: विद्यार्थ्यांना एखाद्या प्रसंगातील पात्र बनवले जाते जेणेकरून ते संवाद व अभिव्यक्ती शिकतील.
Example: “पोस्टमन आणि विद्यार्थी” असा भूमिकानाट्य उपक्रम घेतल्यास विद्यार्थी संवाद कौशल्य वाढवतात.
Meaning: वाचलेले किंवा ऐकलेले समजून घेण्याची क्षमता.
Explanation: फक्त वाचणे किंवा ऐकणे पुरेसे नाही, त्याचा अर्थ समजणे महत्त्वाचे आहे.
Example: विद्यार्थी गोष्ट वाचून तिचे प्रश्न उत्तरे देतात – हे आकलन दर्शवते.
Meaning: शब्दांचा उच्चार स्पष्टपणे करत वाचणे.
Explanation: हे वाचन उच्चार आणि स्वरयोजन सुधारते.
Example: शिक्षक विद्यार्थ्यांना उघडपणे कविता वाचायला सांगतात – हे मोठ声 वाचन आहे.
Meaning: मनातल्या मनात वाचणे, आवाज न काढता.
Explanation: यात विद्यार्थी लक्ष केंद्रित करून अर्थ समजून घेतात.
Example: लायब्ररीमध्ये विद्यार्थी शांत बसून गोष्टी वाचतात – हे शांत वाचन आहे.
Meaning: दिलेल्या मजकुराची तंतोतंत नक्कल करून लिहिणे.
Explanation: सुरुवातीच्या टप्प्यात विद्यार्थ्यांना योग्य अक्षररचना व स्पेलिंग शिकण्यासाठी उपयुक्त.
Example: शिक्षक फळ्यावर “राम शाळेत जातो.” लिहितात आणि विद्यार्थी वहीत तशीच नक्कल करतात.
Meaning: शिक्षक जे बोलतात ते ऐकून विद्यार्थी लिहितात.
Explanation: यात ऐकणे व लेखन कौशल्य एकत्र वापरले जाते.
Example: शिक्षक म्हणतात, “मला फुलं आवडतात.” आणि विद्यार्थी ते वहीत लिहितात.
Meaning: स्वतःच्या कल्पना, भावना, अनुभव वापरून काही नवीन लिहिणे.
Explanation: हे लेखन विद्यार्थ्यांची कल्पनाशक्ती वाढवते.
Example: “माझा आवडता सण” या विषयावर विद्यार्थ्यांना निबंध लिहायला सांगणे – हे सर्जनशील लेखन आहे.
Meaning: विचार, भावना, कल्पना व्यक्त करण्याची प्रक्रिया.
Explanation: बोलणे आणि लेखन या दोन्हीत अभिव्यक्ती महत्त्वाची असते.
Example: विद्यार्थी कविता सादर करताना आपल्या भावना दाखवतो – ती अभिव्यक्ती आहे.
Meaning: शब्दांचा योग्य ध्वनी आणि स्वरयोजना वापरून बोलणे.
Explanation: चुकीचा उच्चार अर्थ बदलू शकतो, त्यामुळे योग्य उच्चार गरजेचा आहे.
Example: “फल” आणि “फळ” यातील फरक उच्चारावरून लक्षात येतो.
Meaning: बोलताना आवाजाचा योग्य वापर करून अर्थ आणि भावना व्यक्त करणे.
Explanation: एकाच वाक्याचा अर्थ स्वर बदलल्याने बदलू शकतो.
Example: “तू आलास का?” हे प्रश्नवाचक स्वरात बोलल्याने अर्थ स्पष्ट होतो.
Meaning: वाचलेल्या/ऐकलेल्या गोष्टीचा स्वतःच्या अनुभवाशी संबंध जोडून अर्थ समजणे.
Example: विद्यार्थी “शाळा माझे घर” ही ओळ वाचून तिचा अर्थ “शाळा म्हणजे शिक्षणाचे ठिकाण” असा घेतो.
LSRW = Listening, Speaking, Reading, Writing — भाषिक कौशल्यांची चार मूलभूत अंगं.
ऐकणे (Listening): लक्षपूर्वक ऐकणे आणि समजून घेणे.
बोलणे (Speaking): विचार स्पष्ट आणि भावनिक पद्धतीने मांडणे.
वाचन (Reading): मजकूर समजून घेण्यासाठी मोठ声 वाचन + शांत वाचन आवश्यक.
लेखन (Writing): सुरुवातीस नक्कल व श्रुतलेखन, पुढे सर्जनशील लेखन.
आकलन (Comprehension): वाचलेले समजणे — वाचन कौशल्याचा गाभा.
भूमिकानाट्य (Role Play): संवाद आणि अभिव्यक्ती सुधारण्यासाठी प्रभावी साधन.
सर्जनशील लेखन (Creative Writing): कल्पनाशक्ती आणि आत्मअभिव्यक्ती विकसित करते.
शिक्षकाची भूमिका: विद्यार्थ्यांना संधी, प्रोत्साहन व सकारात्मक प्रतिसाद देणे.
📍 Topic: ऐकणे – कथा, संभाषण, उपक्रम
ऐकणं (Listening) ही भाषा शिकण्याची पहिली पायरी (First Stage) आहे.
मुलं जन्मानंतर सर्वप्रथम आवाज आणि शब्द ऐकून भाषा आत्मसात (Acquire) करतात.
ऐकण्यामुळे मुलांमध्ये भाषिक समज (Language Understanding) विकसित होते.
ते शब्दांचे अर्थ, भाव आणि वापर शिकतात.
Listening हे Active Process आहे — फक्त आवाज ऐकणे नव्हे, तर त्याचा अर्थ समजून घेणं महत्त्वाचं असतं.
Classroom Example:
शिक्षक गोष्ट सांगतो आणि विद्यार्थी लक्षपूर्वक ऐकतात — ही language learning through listening प्रक्रिया आहे.
सावध ऐकणं (Attentive Listening) — शिक्षक काय बोलतोय हे मन लावून ऐकणं.
👉 उदा. शिक्षक गोष्ट सांगताना विद्यार्थ्यांनी आवाज, लय, भाव ओळखणं.
समजून ऐकणं (Comprehending Listening) — ऐकलेलं समजून त्याचा अर्थ घेणं.
👉 उदा. गोष्टीचा बोध काय आहे हे सांगणं.
सक्रिय प्रतिसाद देणं (Responding Actively) — ऐकून प्रश्नांची उत्तरं देणं, प्रतिक्रिया व्यक्त करणं.
👉 उदा. “गोष्ट आवडली का?” – विद्यार्थी हो/नाही म्हणतो, कारण सांगतो.
महत्त्वाच्या गोष्टी लक्षात ठेवणं (Remembering Important Points)
👉 उदा. विद्यार्थ्यांनी गोष्टीतील पात्रं आणि घटना आठवणं.
कथात्मक ऐकणं (Listening to Stories)
मुलांना गोष्टी ऐकायला खूप आवडतात.
गोष्टींमधून नैतिक मूल्यं (Moral Values) आणि शब्दसंपत्ती (Vocabulary) दोन्ही वाढतात.
उदाहरण: “सिंह आणि उंदीर” ही गोष्ट सांगताना शिक्षक आवाजात बदल करून रस निर्माण करतो.
संभाषण ऐकणं (Listening to Conversation)
संवाद ऐकून मुलं Natural Language Use (नैसर्गिक भाषा वापर) शिकतात.
उदाहरण: दोन मित्रांचा “शाळा सुटली का?” हा संवाद ऐकून विद्यार्थी स्वतः बोलायला शिकतो.
उपक्रमातून ऐकणं (Listening through Activities)
खेळ, गाणी, कविता, ध्वनीखेळ (Sound Games) यांतून मुलं सहज भाषिक पातळीवर ऐकायला शिकतात.
उदाहरण: “शब्द ओळखा” किंवा “ध्वनी ऐका आणि ओळखा” असे उपक्रम.
शिक्षकाने वर्गात ऐकण्याचं वातावरण (Listening Environment) तयार करावं.
👉 उदा. गोष्ट सांगताना शांतता, आकर्षक आवाज, योग्य लय वापरावी.
विद्यार्थ्यांना सहभागी बनवा (Engage the Learners) — प्रश्न विचारून, चित्र दाखवून.
👉 उदा. “गोष्टीतला सिंह रागावला का?” – विद्यार्थी उत्तर देतो.
ऐकण्यावर आधारित क्रिया (Activities) घ्या — जसे की गोष्ट ऐकून चित्र रंगवा, वाक्य पूर्ण करा.
मुलांच्या उत्तरांवर Positive Feedback (सकारात्मक प्रतिसाद) द्या.
👉 याने विद्यार्थ्यांचा आत्मविश्वास वाढतो.
विविध माध्यमांचा वापर करा — Audio Clips, Rhymes, Dialogues, Stories याने मुलं रस घेऊन ऐकतात.
गोष्ट सांगणे (Story-telling):
शिक्षक भावपूर्ण आवाजात गोष्ट सांगतो.
विद्यार्थी ऐकून गोष्टीतील पात्र, स्थळ, भावना ओळखतात.
श्रवण समज (Listening Comprehension):
गोष्ट किंवा परिच्छेद ऐकवून त्यावर प्रश्न विचारले जातात.
👉 उदा. “गोष्टीतील मुलाचं नाव काय होतं?”
संवाद नाट्य (Dialogue Listening):
शिक्षक दोन विद्यार्थ्यांमधील संवाद ऐकवतो.
विद्यार्थी त्यावर आधारित उत्तरं देतात किंवा स्वतः तो संवाद सादर करतात.
गाणी व कविता ऐकवणे (Listening to Songs & Poems):
विद्यार्थी लय, भाव आणि शब्दांवर लक्ष केंद्रित करतात.
👉 उदा. बालगीत – “चांदोबा चांदोबा भागलास का?”
ध्वनी खेळ (Sound Games):
विद्यार्थी ध्वनी ओळखतात – जसे की प्राणी, वाहन, पावसाचा आवाज.
👉 हे उपक्रम श्रवण आणि निरीक्षण कौशल्य वाढवतात.
भाषिक विकास (Language Development) – शब्दसंपत्ती व वाक्यरचना सुधारते.
एकाग्रता (Concentration) – मन एकाग्र ठेवण्याची सवय लागते.
समज क्षमता (Comprehension Ability) – अर्थ समजून घेण्याची ताकद वाढते.
संवाद कौशल्य (Communication Skill) – इतरांशी बोलताना योग्य प्रतिसाद देता येतो.
सामाजिक जाणीव (Social Awareness) – संवादातून भावना आणि परिस्थिती समजतात.
आवाज स्पष्ट न ऐकू येणे.
एकाग्रतेचा अभाव.
अपरिचित शब्द आणि वेगवान बोलणं.
रस नसलेलं विषयवस्तू (Uninteresting Content).
बाह्य व्यत्यय – आवाज, गोंधळ इत्यादी.
शिक्षक उपाय:
लहान गोष्टी, परिचित शब्द वापरा.
विद्यार्थ्यांना सहभाग देऊन ऐकण्याची प्रेरणा द्या.
Oral Questions (मौखिक प्रश्न): गोष्ट ऐकून प्रश्नांची उत्तरं द्यायला लावा.
Picture-based Response: गोष्ट ऐकून योग्य चित्र निवडायला सांगा.
Action-based Tasks: आदेश ऐकून कृती करायला लावा.
👉 उदा. “उठा – बसा – हात वर करा.”
Completion Tasks: ऐकून वाक्य पूर्ण करा.
📍 ऐकणं ही भाषा शिकण्याची पहिली आणि महत्त्वाची पायरी आहे.
📍 Listening म्हणजे फक्त आवाज ऐकणं नव्हे, तर अर्थ समजून घेणं.
📍 प्रकार – कथात्मक, संभाषणात्मक, उपक्रमाधारित.
📍 उपक्रम – गोष्ट सांगणं, संवाद ऐकवणं, श्रवणसमज, गाणी.
📍 शिक्षकाने शांत, आकर्षक वातावरण तयार करावं.
📍 Listening Skill → Concentration, Vocabulary, Expression सुधारते.
📍 विद्यार्थ्यांना ऐकलेल्या गोष्टीवर प्रतिक्रिया देण्याची संधी द्या.
📍 मूल्यांकन – मौखिक प्रश्न, कृती आधारित उपक्रम, चित्र निवड.
📍 Topic: बोलणे – कविता, संवाद, भूमिकानाट्य
बोलणं (Speaking) ही भाषा व्यक्त करण्याची मुख्य प्रक्रिया (Main Process of Expression) आहे.
👉 भाषेचं ज्ञान (knowledge) आणि वापर (use) यांचं एकत्रिकरण बोलण्यात दिसतं.
मुलं प्रथम ऐकतात आणि नंतर बोलायला शिकतात. त्यामुळे ऐकणं आणि बोलणं या दोन्ही कौशल्यांचा संबंध घट्ट आहे.
बोलण्यामुळे विद्यार्थ्यांमध्ये आत्मविश्वास (Confidence), संवाद कौशल्य (Communication Skill) आणि भाव व्यक्त करण्याची क्षमता (Expression Ability) वाढते.
शिक्षक वर्गात अशा क्रिया घेतो ज्या मुलांना बोलण्यासाठी प्रेरित करतात — जसे की कविता म्हणणं, संवाद बोलणं, नाटक सादर करणं.
उच्चार शुद्धता (Pronunciation Accuracy):
शब्दांचा अचूक उच्चार (Correct Pronunciation) महत्त्वाचा.
उदा. “साखर” नाही “साखार”, “शाळा” नाही “साला”.
लय आणि आवाज (Tone and Modulation):
आवाजात भावना, लय, चढ-उतार असले पाहिजेत.
उदा. कविता म्हणताना हळुवार आणि गोड आवाज, तर भूमिकानाट्यात भावनात्मक आवाज.
वाक्यरचना (Sentence Formation):
विचार सुसंगत आणि पूर्ण वाक्यात मांडणे.
उदा. “मी शाळेत जातो.” हे स्पष्ट आणि पूर्ण वाक्य.
शब्दसंपत्तीचा वापर (Use of Vocabulary):
योग्य शब्द वापरून विचार मांडल्यास भाषिक अभिव्यक्ती सुधारते.
कविता म्हणणं (Recitation of Poems)
विद्यार्थ्यांनी कविता म्हणताना आवाज, लय, भाव, उच्चार यावर लक्ष केंद्रित करावं.
यामुळे भाषेची गोडी आणि सौंदर्य (Beauty of Language) समजते.
Classroom Example:
शिक्षक “चांदोबा चांदोबा भागलास का?” ही कविता म्हणायला लावतो. विद्यार्थी आनंदाने म्हणतात.
संवाद बोलणं (Speaking through Conversations)
संवाद बोलताना विद्यार्थ्यांना दैनंदिन भाषेचा (Everyday Language) वापर शिकतो.
संवाद म्हणजे दोन किंवा अधिक व्यक्तींमधील विचारांची देवाणघेवाण.
Example:
विद्यार्थी एकमेकांशी बोलतात —
👉 “तू गृहपाठ केला का?”
👉 “हो, काल शिक्षकांनी दिला होता.”
भूमिकानाट्य (Role Play / Dramatization)
भूमिकानाट्य म्हणजे दिलेल्या प्रसंगानुसार विद्यार्थ्यांनी पात्र बनून संवाद सादर करणं.
हे विद्यार्थ्यांच्या सर्जनशीलता (Creativity), आत्मविश्वास (Confidence) आणि भाषिक प्रवाहीपणा (Fluency) वाढवतं.
Example:
वर्गात “पोलीस आणि नागरिक” या विषयावर भूमिकानाट्य सादर करणं.
शिक्षकाने वर्गात उघड वातावरण (Open Environment) तयार करावं जिथे विद्यार्थी मोकळेपणाने बोलू शकतील.
प्रत्येक विद्यार्थ्याला बोलण्याची संधी द्यावी — फक्त काही विद्यार्थ्यांनाच नाही.
कविता, संवाद, भूमिकानाट्य अशा उपक्रमांतून विद्यार्थ्यांना बोलण्यासाठी प्रेरित करावं.
विद्यार्थ्यांच्या चुका ताबडतोब न दुरुस्त करता, त्यांना सकारात्मक प्रतिसाद (Positive Feedback) द्यावा.
शिक्षकाने स्वतःचा उच्चार, लय, बोलण्याचा नमुना (Model Speaking) विद्यार्थ्यांसमोर दाखवावा.
कविता सादरीकरण (Poem Recitation):
विद्यार्थी कविता म्हणतात, लय आणि भाव ठेवतात.
उदा. बालगीत, ऋतूंवर कविता.
संवाद सराव (Dialogue Practice):
दोन विद्यार्थ्यांचा संवाद, जसे “शाळेतला पहिला दिवस”, “दुकानात खरेदी”.
भूमिकानाट्य (Role Play):
प्रसंगावर आधारित नाट्य – “शिक्षक आणि विद्यार्थी”, “आई आणि मूल”, “डॉक्टर आणि रुग्ण”.
कथा सांगणे (Story-telling):
विद्यार्थी स्वतः गोष्ट सांगतो.
उदा. “कावळा आणि घडा”.
चित्रावरून बोलणं (Picture Description):
शिक्षक चित्र दाखवतो, विद्यार्थी त्यावरून वाक्य तयार करतो.
उदा. “चित्रात मुलं बागेत खेळत आहेत.”
गट चर्चा (Group Discussion):
लहान गटात एखाद्या विषयावर चर्चा – उदा. “शाळेतील स्वच्छता”.
उच्चार आणि शब्दोच्चार योग्य आहेत का हे पाहणं.
विद्यार्थी विचार स्पष्ट आणि सलग सांगतो का हे तपासणं.
आवाजात लय, भाव, अभिव्यक्ती आहे का हे निरीक्षण करणं.
संवादातील सहभाग आणि आत्मविश्वास तपासणं.
भाषिक चुका कमी आहेत का, योग्य शब्दसंपत्ती वापरली आहे का हे पाहणं.
विद्यार्थ्यांमध्ये Confidence (आत्मविश्वास) वाढतो.
Communication Skill (संवाद कौशल्य) विकसित होतं.
भाषेचा व्यावहारिक वापर (Practical Use) शिकतो.
Listening + Speaking Integration – ऐकलेलं वापरायला शिकतात.
भावनिक व सामाजिक विकासाला चालना मिळते.
दररोज 5–10 मिनिटांचा बोलण्याचा वेळ (Speaking Time) ठरवा.
विद्यार्थ्यांना त्यांच्या अनुभवावर बोलायला लावा – “काल मी काय केलं.”
भाषिक चुका दुरुस्त करताना प्रोत्साहन द्या, टीका करू नका.
बोलण्याशी संबंधित खेळ घ्या – “Who am I?”, “Tell a Joke”.
प्रत्येक विद्यार्थ्याला सादरीकरणाची संधी द्या.
📍 बोलणं म्हणजे विचार, भावना, अनुभव शब्दांत व्यक्त करणं.
📍 प्रकार – कविता, संवाद, भूमिकानाट्य.
📍 शिक्षकाने भाषिक वातावरण तयार करावं.
📍 उच्चार, लय, आवाज, वाक्यरचना – बोलण्याची मुख्य घटकं.
📍 उपक्रम – गोष्ट सांगणं, चित्रावरून बोलणं, नाटक, चर्चा.
📍 बोलण्याचं मूल्यांकन – स्पष्टता, आत्मविश्वास, शब्दसंपत्ती, भाव.
📍 फायदे – आत्मविश्वास, सर्जनशीलता, संवाद कौशल्य, भाषिक प्रवाहीपणा.
📍 Topic: वाचन – मोठ्याने वाचन, शांत वाचन, आकलन
वाचन (Reading) म्हणजे अक्षरे, शब्द, वाक्ये पाहून त्यांचा अर्थ समजून घेणे (Understanding Meaning) ही प्रक्रिया.
👉 वाचन म्हणजे फक्त शब्द ओळखणं नाही, तर त्यामागचा अर्थ समजून घेणं.
वाचनामुळे मुलाचं भाषिक, बौद्धिक (Intellectual), आणि कल्पनाशक्ती (Imagination) वाढते.
मुलं वाचनातून नवी माहिती, विचार, आणि अनुभव आत्मसात करतात.
शिक्षकाने वाचनाकडे विद्यार्थ्यांमध्ये आवड (Interest) निर्माण करणे हे महत्त्वाचे कार्य आहे.
वाचन कौशल्यामुळे Listening, Speaking, Writing ही इतर भाषा कौशल्यंही विकसित होतात.
वाचनाचे दोन मुख्य प्रकार आहेत –
अर्थ:
मोठ्याने वाचन म्हणजे शब्द उच्चारून, लयीत, भावपूर्ण आवाजात वाचणं.
👉 हे Oral Reading म्हणून ओळखलं जातं.
उद्देश:
योग्य उच्चार (Correct Pronunciation) शिकवणं.
लय आणि गती (Rhythm and Speed) विकसित करणं.
शब्दसंपत्ती आणि आत्मविश्वास वाढवणं.
वैशिष्ट्ये:
शब्द स्पष्ट ऐकू येतील अशा आवाजात वाचणं.
अर्थ आणि भाव व्यक्त करणं.
वाचताना विरामचिन्हांकडे लक्ष देणं.
Classroom Example:
शिक्षक “माझं गाव” हा धडा मोठ्याने वाचायला सांगतो. विद्यार्थी योग्य उच्चार आणि लय वापरून वाचतात.
शिक्षकाची भूमिका:
प्रथम शिक्षक स्वतः वाचनाचं नमुना दाखवतो.
नंतर विद्यार्थ्यांना एकेक करून वाचायला सांगतो.
चुका नम्रतेने सुधारतो.
अर्थ:
शांत वाचन म्हणजे शब्द न उच्चारता, मनात वाचणं आणि अर्थ समजून घेणं.
👉 हे Silent Reading / मौन वाचन म्हणतात.
उद्देश:
वाचलेला मजकूर समजून घेणं (Comprehension).
विचारशक्ती आणि कल्पनाशक्ती वाढवणं.
स्वतंत्र वाचनाची सवय लावणं.
वैशिष्ट्ये:
आवाज न करता वाचणं.
डोळ्यांनी जलद हालचाल करत मजकूर वाचणं.
प्रत्येक वाक्याचा अर्थ मनात समजून घेणं.
Classroom Example:
शिक्षक विद्यार्थ्यांना “कावळा आणि घडा” ही गोष्ट शांतपणे वाचायला सांगतो.
नंतर विचारतो – “कावळ्याने पाणी कसं प्यायलं?”
विद्यार्थी वाचलेला मजकूर लक्षात ठेवून उत्तर देतात.
फायदे:
लक्ष केंद्रीत राहतं (Improves Concentration).
अर्थग्रहन (Understanding Meaning) वाढतं.
वाचनाची गती वाढते.
अर्थ:
आकलन म्हणजे वाचलेल्या गोष्टीचा अर्थ समजून घेणे आणि तो मनात साठवणे.
👉 हे वाचनाचं मुख्य उद्दिष्ट (Main Goal) आहे.
आकलनाचे घटक (Elements of Comprehension):
शब्दांचा अर्थ समजून घेणे.
वाक्यांतील संबंध ओळखणे.
मुख्य कल्पना (Main Idea) ओळखणे.
निष्कर्ष काढणे (Inference).
आकलन वाढवण्यासाठी शिक्षकाचे उपाय:
वाचनानंतर प्रश्न विचारावेत (What, Why, How).
विद्यार्थ्यांना स्वतः गोष्ट सांगायला सांगावी.
चित्रांवर आधारित आकलन चाचण्या घ्याव्यात.
Example:
“शिवाजी महाराजांनी किल्ला जिंकला” – वाचल्यानंतर प्रश्न:
👉 कोणी किल्ला जिंकला?
👉 त्यांनी काय शौर्य दाखवलं?
यामुळे विद्यार्थ्यांचा अर्थ समजण्याचा सराव होतो.
चित्रवाचन (Picture Reading):
चित्र बघून वाक्य तयार करणं.
उदा. “चित्रात पक्षी झाडावर बसले आहेत.”
कविता वाचन (Poem Reading):
भावपूर्ण आवाजात कविता म्हणणं.
उदा. “चांदोबा चांदोबा भागलास का?”
कथावाचन (Story Reading):
गोष्टी वाचून त्यावर चर्चा.
उदा. “ससा आणि कासव”.
वाचनानंतर प्रश्नोत्तर (Post-reading Questions):
धड्याचा अर्थ समजून घेण्यासाठी प्रश्न विचारणे.
उदा. “गावाचं नाव काय आहे?”
गटवाचन (Group Reading):
विद्यार्थी गटात वाचतात, अर्थावर चर्चा करतात.
Role Play through Reading:
वाचलेला संवाद विद्यार्थी सादर करतात.
वाचनासाठी भाषिक वातावरण (Language-rich Environment) निर्माण करणे.
विद्यार्थ्यांना रोज थोडं वाचायला लावणं.
मोठ्याने वाचनासाठी योग्य उच्चार शिकवणं.
शांत वाचनानंतर अर्थ समजल्याचं तपासणं.
विद्यार्थ्यांना गोष्टी, कविता, वृत्तपत्र वाचण्याची सवय लावणं.
प्रत्येक मुलाची वाचनगती (Reading Speed) आणि समज (Comprehension) तपासणं.
चुकीचे उच्चार किंवा अक्षरं ओळखता न येणं.
अर्थ न समजता फक्त शब्द वाचणं.
विरामचिन्हांकडे दुर्लक्ष करणं.
वाचनाची गती खूप कमी असणं.
लक्ष न देणं (Lack of Concentration).
📘 शिक्षकाने उपाय:
दररोज वाचन सराव द्यावा.
आकर्षक गोष्टी वाचायला द्याव्यात.
प्रोत्साहन द्यावं आणि चुका समजावून सांगाव्यात.
भाषेचं ज्ञान आणि शब्दसंपत्ती वाढते.
विचार आणि कल्पनाशक्ती विकसित होते.
माहिती मिळवण्याची क्षमता वाढते.
आत्मविश्वास आणि अभिव्यक्ती सुधारते.
वाचनामुळे लेखन आणि बोलणं या दोन्ही कौशल्यांना चालना मिळते.
📍 वाचन म्हणजे अक्षरे आणि शब्दांमधून अर्थ समजून घेणं.
📍 प्रकार – मोठ्याने वाचन, शांत वाचन, आकलन.
📍 मोठ्याने वाचन – उच्चार, लय, आत्मविश्वासासाठी उपयुक्त.
📍 शांत वाचन – अर्थग्रहन आणि समज वाढवण्यासाठी महत्त्वाचं.
📍 आकलन – वाचनाचं अंतिम उद्दिष्ट.
📍 उपक्रम – चित्रवाचन, कथावाचन, कविता, प्रश्नोत्तर.
📍 शिक्षक – नमुना वाचन, प्रोत्साहन, चुका दुरुस्ती, वातावरण निर्मिती.
📍 फायदे – भाषिक विकास, विचारशक्ती, आत्मविश्वास, माहिती संपादन.
📍 Topic: लेखन – नक्कल लेखन, श्रुतलेखन, सर्जनशील लेखन
लेखन (Writing) म्हणजे आपल्या विचारांना, भावनांना आणि कल्पनांना शब्दांत व्यक्त करणे (Expressing thoughts in words).
लेखन हे भाषा शिकण्याचं शेवटचं आणि सर्वांत उन्नत कौशल्य आहे.
लेखनामुळे स्पष्ट अभिव्यक्ती (Clear Expression), विचारशक्ती (Thinking Ability) आणि शिस्त (Discipline) विकसित होते.
मुलं लेखनाच्या सरावातून शब्दलेखन, वाक्यरचना आणि व्याकरण शिकतात.
लेखन कौशल्यामुळे विद्यार्थ्यांचा आत्मविश्वास वाढतो आणि भाषेवर प्रभुत्व मिळतं.
लेखनाचे तीन मुख्य प्रकार आहेत –
नक्कल लेखन (Copy Writing)
श्रुतलेखन (Dictation Writing)
सर्जनशील लेखन (Creative Writing)
अर्थ:
नक्कल लेखन म्हणजे शिक्षकाने दिलेला मजकूर, कविता, वाक्य किंवा धडा जसा आहे तसाच लिहिणे.
👉 याला Imitative Writing म्हणतात.
उद्देश:
अक्षर ओळख व लेखनाची सवय लावणे.
योग्य स्पेलिंग (Spelling) आणि रचना (Structure) शिकवणे.
स्वच्छ व सुंदर हस्ताक्षर विकसित करणे.
वैशिष्ट्ये:
विद्यार्थी शिक्षकाने लिहिलेलं बारकाईने पाहून तसंच लिहितात.
सुरुवातीच्या वर्गात (Class 1-2) हा लेखन प्रकार जास्त वापरला जातो.
यामुळे शब्दांचा आकार, क्रम आणि अंतर समजतं.
Classroom Example:
शिक्षक फळ्यावर लिहितो – “माझं नाव आर्या आहे.”
विद्यार्थी वहीत तसंच वाक्य लिहितात.
शिक्षकाची भूमिका:
योग्य, स्वच्छ आणि वाचनीय अक्षरात लिहिणं.
विद्यार्थ्यांच्या चुका सौम्यपणे दुरुस्त करणं.
प्रोत्साहन देऊन हस्ताक्षर सुधारायला मदत करणं.
अर्थ:
श्रुतलेखन म्हणजे शिक्षकाने शब्द किंवा वाक्य उच्चारून सांगणे आणि विद्यार्थ्यांनी ते ऐकून लिहिणे.
👉 याला Dictation / Listening-based Writing म्हणतात.
उद्देश:
Listening Skill (ऐकणे) आणि Writing Skill (लेखन) यांचा समन्वय साधणे.
योग्य शब्दलेखन (Spelling) आणि विरामचिन्हे (Punctuation) शिकवणे.
एकाग्रता (Concentration) वाढवणे.
वैशिष्ट्ये:
शिक्षक हळू, स्पष्ट आणि अचूक उच्चारात वाक्य सांगतो.
विद्यार्थी ते ऐकून बरोबर लिहितात.
लेखनानंतर शिक्षक दुरुस्ती करून समजावतो.
Classroom Example:
शिक्षक म्हणतो – “आभाळात पाऊस पडतो.”
विद्यार्थी ते ऐकून लिहितात. नंतर शिक्षक योग्य उत्तर दाखवतो.
शिक्षकाची भूमिका:
शब्दांचा स्पष्ट उच्चार करणं.
चुका ओळखून, कारण समजावून देणं.
विद्यार्थ्यांच्या प्रयत्नांचं कौतुक करणं.
फायदे:
श्रवण व लेखन कौशल्य दोन्ही विकसित होतात.
स्मरणशक्ती आणि लक्ष केंद्रित करणे सुधारते.
भाषा शिकताना अचूकता (Accuracy) येते.
अर्थ:
सर्जनशील लेखन म्हणजे स्वतःच्या विचार, कल्पना आणि भावना वापरून काहीतरी नवीन लिहिणे.
👉 याला Creative Expression / Original Writing म्हणतात.
उद्देश:
विद्यार्थ्यांमध्ये कल्पनाशक्ती (Imagination) आणि विचारशक्ती (Thinking Ability) वाढवणे.
स्वतःची अभिव्यक्ती विकसित करणे.
भाषेचा सर्जनशील वापर शिकवणे.
वैशिष्ट्ये:
ठरावीक उत्तर नसतं – प्रत्येक विद्यार्थ्याचं उत्तर वेगळं असू शकतं.
विद्यार्थी स्वतःचं अनुभव, निरीक्षण, आणि कल्पना वापरतो.
लेखनात भाव, लय आणि भाषिक सौंदर्य असतं.
सर्जनशील लेखनाचे प्रकार:
कथा लेखन (Story Writing)
पत्र लेखन (Letter Writing)
कविता लेखन (Poem)
निबंध (Essay)
वृत्तांत (Report)
Classroom Example:
शिक्षक सांगतो – “माझा आवडता ऋतू” या विषयावर काही वाक्ये लिहा.
प्रत्येक विद्यार्थी आपापल्या कल्पनेनुसार लिहितो.
शिक्षकाची भूमिका:
विद्यार्थ्यांना विचार करायला प्रवृत्त करणं.
उदाहरणं देऊन विषय समजावणं.
चुका दाखवून सुधारणा करण्यास प्रोत्साहन देणं.
सकारात्मक अभिप्राय देणं (Positive Feedback).
फायदे:
सर्जनशीलता आणि आत्मविश्वास वाढतो.
भाषेचा स्वतंत्र वापर शिकला जातो.
विचार आणि भावना व्यक्त करण्याची क्षमता वाढते.
चित्रावरून लेखन (Picture Composition):
विद्यार्थी चित्र पाहून काही वाक्यं लिहितात.
👉 उदा. “शाळेचा खेळाचा दिवस.”
अर्धवट वाक्य पूर्ण करा (Complete the Sentence):
उदा. “मला ____ आवडते.”
पत्र लेखन (Letter Writing):
उदा. “मित्राला वाढदिवसाच्या शुभेच्छा पत्र.”
दैनंदिनी लेखन (Diary Writing):
विद्यार्थी आपल्या दिवसाचा अनुभव लिहितात.
कविता / गोष्ट लेखन:
विद्यार्थ्यांच्या कल्पनाशक्तीला चालना मिळते.
गट लेखन (Group Writing):
गटात एकत्र येऊन कथा किंवा परिच्छेद लिहिणं.
विद्यार्थ्यांना दररोज थोडं लेखन करायला प्रवृत्त करणं.
चुका शोधून दुरुस्त करण्याची संधी देणं.
विषयावर चर्चा करून विचारांना चालना देणं.
योग्य उदाहरणं देऊन लेखन शैली शिकवणं.
विद्यार्थ्यांच्या लेखनाचं कौतुक करून आत्मविश्वास वाढवणं.
शब्दलेखनातील चुका (Spelling Mistakes)
वाक्यरचनेतील चुका (Sentence Structure Errors)
विरामचिन्हांचा चुकीचा वापर (Punctuation Errors)
अर्थ न समजून शब्द वापरणं (Incorrect Word Usage)
📘 शिक्षकाने उपाय:
नियमित सराव, मार्गदर्शन आणि अभिप्राय देणं.
शब्दसंग्रह वाढवण्यासाठी शब्दकोशाचा वापर.
📍 लेखन म्हणजे विचार आणि भावना शब्दांत मांडणे.
📍 लेखनाचे प्रकार – नक्कल लेखन, श्रुतलेखन, सर्जनशील लेखन.
📍 नक्कल लेखन – अक्षर सराव, शुद्धलेखन आणि हस्ताक्षरासाठी.
📍 श्रुतलेखन – ऐकून लिहिण्याचा सराव, अचूकतेसाठी.
📍 सर्जनशील लेखन – कल्पनाशक्ती आणि अभिव्यक्तीसाठी.
📍 शिक्षक – नमुना दाखवतो, चुका सुधारतो, प्रोत्साहन देतो.
📍 उपक्रम – चित्रावरून लेखन, पत्र लेखन, गोष्ट लेखन.
📍 फायदे – भाषिक कौशल्य, विचारशक्ती, आत्मविश्वास वाढतो.
📋 Topics:-
Meaning (अर्थ):
ही पद्धत अशी असते की विद्यार्थ्यांना भाषेचे शिक्षण व्याकरणाचे नियम (Grammar Rules) आणि अनुवाद (Translation) यांच्या आधारे दिले जाते.
विद्यार्थी प्रत्येक वाक्य मातृभाषेतून (Mother Tongue) शिकतो व दुसऱ्या भाषेत भाषांतर करतो.
Example:
शिक्षक इंग्रजी वाक्य सांगतो – “I am going to school.”
विद्यार्थी अनुवाद करतो – “मी शाळेत जात आहे.”
Daily Life Example:
जसे आपण इंग्रजी शिकताना “Apple – सफरचंद” असे म्हणतो, तसेच हेच या पद्धतीचे तत्त्व आहे.
Keyword Explanation:
Translation (अनुवाद): एका भाषेतील अर्थ दुसऱ्या भाषेत सांगणे.
Grammar (व्याकरण): भाषेच्या नियमांचा अभ्यास.
Meaning:
या पद्धतीत मातृभाषेचा वापर टाळला जातो आणि थेट शिकविल्या जाणाऱ्या भाषेतून शिकवले जाते.
विद्यार्थ्याला शब्दांचा अर्थ कृती, चित्र, वस्तू यांद्वारे समजवला जातो.
Example:
शिक्षक “Book” हा शब्द सांगतो आणि हातात पुस्तक दाखवतो –
विद्यार्थी अर्थ समजतो – “हे Book आहे.”
Daily Life Example:
लहान मुले जशी आईकडून शब्द समजून घेतात – आई म्हणते “पाणी घे” आणि दाखवते – हेच Direct Method आहे.
Keyword:
Direct (थेट): Translation शिवाय प्रत्यक्ष शिकवणे.
Visual (दृश्य): पाहून समजवणे.
Meaning:
या पद्धतीत दोन भाषा वापरल्या जातात –
लक्ष्य भाषा (Target Language) आणि मातृभाषा (Mother Tongue).
काही भाग शिक्षक मातृभाषेत समजावतो, आणि सराव लक्ष्य भाषेत घेतो.
Example:
शिक्षक इंग्रजीत सांगतो – “This is a pen.”
नंतर मराठीत समजवतो – “हे पेन आहे.”
नंतर विद्यार्थी पुन्हा इंग्रजीत बोलतो – “This is a pen.”
Daily Life Example:
शाळेत शिक्षक म्हणतो – “Write in your notebook (तुमच्या वहीत लिहा)” – दोन्ही भाषा वापरल्या जातात.
Keyword:
Bilingual (द्विभाषिक): दोन भाषांचा वापर.
Balance (संतुलन): मातृभाषा आणि लक्ष्यभाषेचे संतुलन राखणे.
Meaning:
ही पद्धत विद्यार्थ्यांना भाषेचा व्यवहारात वापर (Practical Use) शिकवते.
फक्त व्याकरण नव्हे, तर संवाद (Communication) महत्वाचा असतो.
Example:
शिक्षक वर्गात संवाद घडवतो –
Teacher: “What’s your name?”
Student: “My name is Rohan.”
Daily Life Example:
आपण बाजारात “How much?” विचारतो – ही भाषेची संप्रेषणात्मक कृती आहे.
Keyword:
Communication (संप्रेषण): विचारांची देवाणघेवाण.
Fluency (प्रवाहीपणा): सहज बोलता येणे.
Meaning:
विद्यार्थी शिकताना स्वतः कृती (Activity) करून शिकतो.
शिकवण ही करून शिकणे (Learning by Doing) या तत्त्वावर आधारित असते.
Example:
विद्यार्थी कथा सांगतो, खेळ खेळतो, गटात चर्चा करतो.
हे करताना त्याचे ऐकणे, बोलणे, वाचणे, लेखन कौशल्य विकसित होते.
Daily Life Example:
शिक्षक “फळांचे नाव” सांगतो आणि विद्यार्थी खरे फळ दाखवतो – तो करत शिकतो.
Keyword:
Activity (कृती): सहभागी होऊन शिकणे.
Joyful Learning (आनंददायी शिक्षण): मजेशीर पद्धतीने शिक्षण.
Meaning:
विद्यार्थ्यांना लहान गटात विभागून शिकवले जाते.
प्रत्येक गट चर्चा करून काम करतो आणि निकाल सादर करतो.
Example:
गटाला विषय दिला – “आपला गावचा सण.”
प्रत्येक विद्यार्थी काहीतरी सांगतो → सर्वजण एकत्र सादर करतात.
Daily Life Example:
शिक्षक म्हणतो – “चार जणांच्या गटात या आणि एक छोटी कविता तयार करा.”
Keyword:
Cooperation (सहकार्य): एकमेकांना मदत करून शिकणे.
Teamwork (गटभावना): गटात एकत्र काम करणे.
Meaning:
विद्यार्थी विविध व्यक्तिरेखा (Characters) साकारून संवाद साधतात.
यातून भाषेचा व्यवहार्य उपयोग आणि आत्मविश्वास वाढतो.
Example:
एक विद्यार्थी “शिक्षक”, दुसरा “विद्यार्थी” बनतो आणि संवाद घडवतो.
Daily Life Example:
शिक्षक म्हणतो – “तुम्ही ग्राहक आणि तो दुकानदार, संवाद करा.”
Keyword:
Role (भूमिका): एखादी व्यक्तिरेखा साकारणे.
Expression (अभिव्यक्ती): भावना आणि शब्द व्यक्त करणे.
Meaning:
दोन किंवा अधिक व्यक्तींमधील बोलणे म्हणजे संवाद.
संवादाद्वारे विद्यार्थी भाषा नैसर्गिकरीत्या शिकतात.
Example:
Teacher: “How are you?”
Student: “I am fine.”
Daily Life Example:
आई म्हणते – “जेवलास का?”
मुलगा म्हणतो – “हो, जेवलो.”
Keyword:
Interaction (परस्पर संवाद): एकमेकांशी बोलणे.
Natural Learning (नैसर्गिक शिक्षण): व्यवहारातून शिकणे.
Meaning:
विद्यार्थी स्वतःच्या कल्पनांनी कथा, कविता, निबंध लिहितो.
यातून त्याची कल्पनाशक्ती (Imagination) आणि अभिव्यक्ती (Expression) वाढते.
Example:
“माझा आवडता सण” या विषयावर विद्यार्थी स्वतः परिच्छेद लिहितो.
Keyword:
Creativity (सर्जनशीलता): नवीन कल्पना मांडणे.
Imagination (कल्पनाशक्ती): विचारांची दृश्य रूपे तयार करणे.
Meaning:
शिक्षक विद्यार्थ्यांना प्रोत्साहन (Encouragement) देतो आणि त्यांना शिकण्यासाठी उत्सुक बनवतो.
Example:
शिक्षक म्हणतो – “खूप छान बोललास, पुढच्या वेळी अजून चांगले सांग!”
Keyword:
Motivation (प्रेरणा): शिकण्याची इच्छा जागवणे.
🔹 Grammar–Translation Method:
→ Translation द्वारे शिकवले जाते.
→ मातृभाषेचा जास्त वापर.
→ Communication कमी.
🔹 Direct Method:
→ मातृभाषा वापरली जात नाही.
→ Visual objects आणि actions वापरतात.
→ Natural learning वाढते.
🔹 Bilingual Method:
→ दोन भाषा वापरतात (Mother tongue + Target language).
→ अर्थ मातृभाषेत, सराव लक्ष्यभाषेत.
🔹 Communicative Method:
→ Communication skills वर भर.
→ Real-life बोलणे शिकवले जाते.
🔹 Activity-based Learning:
→ Learning by Doing.
→ कथा, खेळ, गटकार्य वापरतात.
🔹 Group Work:
→ Team learning, cooperation.
🔹 Role Play & Dialogue:
→ Practical communication वाढते.
→ आत्मविश्वास निर्माण होतो.
🔹 Creative Writing:
→ कल्पनाशक्ती व अभिव्यक्ती विकसित होते.
🔹 Teacher’s Role:
→ मार्गदर्शक (Guide), प्रेरक (Motivator), निरीक्षक (Observer).
✅ Key Idea to Remember (CTET Tip):
“भाषा शिकवण्याचा उद्देश फक्त नियम सांगणे नसून, विद्यार्थ्यांना भाषेचा व्यवहारात वापर करता येणे हेच खरे शिक्षण आहे.”
व्याकरण-अनुवाद पद्धत (Grammar Translation Method) ही सर्वात जुनी आणि पारंपरिक पद्धत (Traditional Method) आहे.
या पद्धतीत भाषेचे शिक्षण व्याकरणाच्या नियमांद्वारे (Grammar Rules) आणि अनुवादाद्वारे (Translation) दिले जाते.
ही पद्धत मुख्यतः विदेशी भाषा शिकवण्यासाठी वापरली जात असे (उदा. इंग्रजी, संस्कृत, लॅटिन इ.).
मुख्य उद्दिष्ट (Main Objective): भाषेचा अर्थ समजणे आणि योग्य व्याकरण वापरून वाक्य तयार करणे.
उदाहरण:
शिक्षक मराठीत वाक्य सांगतात – “मी शाळेत जातो.”
विद्यार्थी त्याचा इंग्रजीत अनुवाद करतो – I go to school.
मातृभाषेचा वापर (Use of Mother Tongue):
– अध्यापनात मातृभाषा (उदा. मराठी) माध्यम म्हणून वापरली जाते.
– यामुळे विद्यार्थी नवी भाषा सहज समजतात.
अनुवादावर भर (Focus on Translation):
– विद्यार्थी दिलेली वाक्ये एक भाषेतून दुसऱ्या भाषेत अनुवाद करतात.
– उदा.: “He is a boy” → “तो मुलगा आहे.”
व्याकरणाचे नियम केंद्रस्थानी (Grammar-Centric Approach):
– सर्व शिकवण व्याकरणावर आधारित असते.
– उदा.: काळ (Tense), क्रियापद (Verb), सर्वनाम (Pronoun) इ. स्वतंत्रपणे शिकवले जातात.
लेखन आणि वाचन कौशल्यावर भर (Emphasis on Reading and Writing):
– बोलणे (Speaking) आणि ऐकणे (Listening) याकडे कमी लक्ष दिले जाते.
शिक्षक-केंद्रित पद्धत (Teacher-Centered Method):
– शिक्षक सर्व काही समजावतो आणि विद्यार्थी ऐकून लिहितात.
– विद्यार्थ्यांचा सहभाग मर्यादित असतो.
विद्यार्थ्यांना व्याकरण समजून घेणे (Understanding Grammar Rules) शिकवणे.
शब्दसंग्रह वाढवणे (Vocabulary Enrichment).
वाचन आणि लेखन कौशल्य विकसित करणे (Develop Reading & Writing Skills).
अनुवादाद्वारे अर्थबोध घडवणे (Understanding Meaning Through Translation).
योग्य वाक्यरचना (Sentence Structure) शिकवणे.
शब्दार्थ व वाक्य शिकवणे (Teaching Words & Sentences):
– शिक्षक मराठी अर्थासह नवे शब्द शिकवतो.
– उदा.: School – शाळा, Book – पुस्तक, Teacher – शिक्षक.
वाक्यरचना (Sentence Formation):
– शिक्षक व्याकरणाचे नियम सांगतो आणि वाक्य तयार करायला सांगतो.
– उदा.: He plays cricket → तो क्रिकेट खेळतो.
अनुवाद सराव (Translation Practice):
– मराठी ते इंग्रजी आणि इंग्रजी ते मराठी अशा दोन्ही प्रकारचे अनुवाद विद्यार्थी करतात.
लेखन सराव (Writing Practice):
– विद्यार्थी व्याकरणावर आधारित लेखन करतात, जसे की काळ (Tense) वर आधारित वाक्ये लिहिणे.
शिक्षक हा ज्ञानाचा मुख्य स्रोत (Main Source of Knowledge) असतो.
तो नियम सांगतो, उदाहरणे देतो आणि विद्यार्थ्यांची चुका सुधारतो.
विद्यार्थी फक्त त्याच्या मार्गदर्शनावर अवलंबून असतात.
समज वाढते (Better Understanding):
– मातृभाषेचा वापर असल्यामुळे नवी भाषा लवकर समजते.
व्याकरणात मजबुती (Strong in Grammar):
– नियम व रचना समजून घेतल्याने विद्यार्थी व्याकरणात चांगले होतात.
लेखन कौशल्य सुधारते (Improves Writing):
– वाक्यरचना व शब्दांचा योग्य वापर शिकतात.
स्वस्त आणि सोपी पद्धत (Simple and Economical):
– विशेष साधनांची गरज नसते, फक्त शिक्षक व पाठ्यपुस्तक पुरेसे असते.
संवाद कौशल्याचा अभाव (Lack of Communication Skill):
– विद्यार्थी बोलण्यात कमी पडतात कारण संभाषणाचा सराव नसतो.
यांत्रिक शिक्षण (Mechanical Learning):
– विद्यार्थी फक्त नियम पाठ करतात, भाषेचा वापर नैसर्गिकरीत्या शिकत नाहीत.
मातृभाषेवर अवलंबित्व (Dependence on Mother Tongue):
– नवी भाषा विचारांमध्ये वापरली जात नाही.
विद्यार्थी निष्क्रीय (Passive Learners):
– शिकवण शिक्षककेंद्रित असल्यामुळे विद्यार्थी कमी सक्रिय असतात.
शिक्षक वाक्य सांगतो —
“राम शाळेत जातो.”
→ विद्यार्थी त्याचा इंग्रजीत अनुवाद करतात – Ram goes to school.
यानंतर शिक्षक काळ (Tense) समजावतो – Present Simple Tense.
अशाप्रकारे विद्यार्थी नियम आणि अनुवाद दोन्ही शिकतात.
Grammar–Translation Method = पारंपरिक (Traditional) पद्धत.
मातृभाषेचा वापर: शिकवण व अनुवादासाठी.
मुख्य उद्दिष्ट: अर्थ समजणे आणि व्याकरण शिकणे.
फोकस: व्याकरण, शब्दसंग्रह, वाचन व लेखन.
बोलणे आणि ऐकणे कमी.
फायदे: सोपी, स्पष्ट, नियमाधारित.
तोटे: संवाद कौशल्याचा अभाव, निष्क्रीय शिक्षण.
शिक्षकाची भूमिका: मार्गदर्शक व दुरुस्त करणारा.
प्रत्यक्ष पद्धत (Direct Method) म्हणजे भाषा शिकवताना फक्त तीच भाषा वापरणे (Using Only Target Language).
या पद्धतीत मातृभाषेचा वापर केला जात नाही (No use of Mother Tongue).
भाषेचे शिक्षण नैसर्गिक रीतीने (Naturally) ऐकणे आणि बोलणे यांद्वारे दिले जाते.
या पद्धतीला Natural Method (नैसर्गिक पद्धत) असेही म्हणतात.
मातृभाषेचा वापर नाही (No Mother Tongue Use):
– शिक्षक शिकवताना फक्त उद्दिष्ट भाषा (Target Language) वापरतो.
– उदा.: इंग्रजी शिकवताना फक्त इंग्रजी बोलणे.
थेट संबंध (Direct Association):
– शब्दाचा अर्थ थेट वस्तू, कृती किंवा चित्राशी जोडला जातो.
– उदा.: “Apple” म्हणताना शिक्षक खरे सफरचंद दाखवतो.
ऐकणे आणि बोलणे यावर भर (Emphasis on Listening & Speaking):
– वाचन आणि लेखन नंतर शिकवले जाते.
– भाषा संवादाद्वारे शिकवली जाते.
प्रश्नोत्तर पद्धत (Question–Answer Technique):
– शिक्षक सतत विद्यार्थ्यांशी प्रश्नोत्तर करत राहतो.
– उदा.: What is this? → It is a book.
नैसर्गिक शिक्षण वातावरण (Natural Learning Environment):
– शिकवण वास्तव जीवनाशी जोडलेली असते.
– उदा.: वर्गातील वस्तू, दैनंदिन क्रिया, खेळ.
भाषेची सवय लागते (Develops Habit of Using Language):
– विद्यार्थी नैसर्गिकरीत्या बोलायला लागतात.
संवाद कौशल्य वाढते (Improves Communication Skills):
– ऐकणे आणि बोलणे यामुळे आत्मविश्वास वाढतो.
स्वारस्य निर्माण होते (Creates Interest):
– कृती, चित्रे आणि संवादामुळे वर्ग जिवंत वाटतो.
व्याकरण आपोआप शिकले जाते (Grammar Learnt Indirectly):
– विद्यार्थ्यांना नियम लक्षात ठेवावे लागत नाहीत, ते वापरातून शिकतात.
शिक्षकाला चांगले ज्ञान आवश्यक (Requires Skilled Teacher):
– शिक्षक उद्दिष्ट भाषेत पटाईत असणे आवश्यक.
वेळखाऊ पद्धत (Time-Consuming):
– प्रत्येक गोष्ट समजावण्यासाठी वेळ लागतो.
कमकुवत विद्यार्थ्यांना अडचण (Difficult for Weak Students):
– मातृभाषेचा आधार नसल्याने समजायला वेळ लागतो.
शिक्षक वर्गात सफरचंद दाखवतो आणि म्हणतो:
“This is an apple.”
विद्यार्थी एकत्र म्हणतात: “This is an apple.”
शब्दाचा अर्थ मराठीत सांगितला नाही, पण वस्तू पाहून विद्यार्थ्यांना अर्थ समजतो.
द्विभाषिक पद्धत (Bilingual Method) म्हणजे भाषा शिकवताना उद्दिष्ट भाषा (Target Language) आणि मातृभाषा (Mother Tongue) या दोन्हींचा संतुलित वापर करणे.
ही पद्धत व्याकरण-अनुवाद (Grammar Translation) व प्रत्यक्ष पद्धत (Direct Method) यांचा मिश्र प्रकार (Combination) आहे.
दोन्ही भाषा वापरल्या जातात (Use of Two Languages):
– शिक्षक मुख्यत: उद्दिष्ट भाषेत शिकवतो, पण अवघड संकल्पना मातृभाषेत स्पष्ट करतो.
– उदा.: शिक्षक इंग्रजी वाक्य सांगतो “The sun rises in the east.”
नंतर मराठीत सांगतो – “सूर्य पूर्व दिशेला उगवतो.”
समज आणि अर्थावर भर (Focus on Understanding):
– विद्यार्थी वाक्यांचे अर्थ सहज समजतात कारण मातृभाषेचा आधार मिळतो.
व्याकरण अप्रत्यक्षरीत्या शिकवले जाते (Grammar is Taught Indirectly):
– उदाहरणांद्वारे नियम स्पष्ट होतात.
संवाद सराव (Speaking Practice):
– शिक्षक विद्यार्थ्यांना उद्दिष्ट भाषेत उत्तर द्यायला प्रोत्साहन देतो.
शिक्षक मार्गदर्शक असतो (Teacher as Facilitator):
– शिक्षक दोन्ही भाषांमध्ये समतोल राखून समज सुलभ करतो.
समज सोपी होते (Better Comprehension):
– मातृभाषेचा वापर असल्याने विद्यार्थी लगेच अर्थ समजतात.
वेळेची बचत (Saves Time):
– कठीण भाग मातृभाषेत स्पष्ट केल्याने शिकवण जलद होते.
भाषांमध्ये तुलना (Language Comparison):
– विद्यार्थी दोन्ही भाषांतील फरक समजतात.
सर्व स्तरासाठी योग्य (Suitable for All Levels):
– नवशिके तसेच प्रगत विद्यार्थी दोघांसाठी उपयुक्त.
मातृभाषेवर जास्त अवलंबित्व (Overdependence on Mother Tongue):
– विद्यार्थी उद्दिष्ट भाषा वापरण्यास कमी प्रवृत्त होतात.
संवाद कौशल्यावर कमी भर (Less Speaking Practice):
– मातृभाषेमुळे बोलण्यात अडथळा येतो.
शिक्षकाकडून चुकीचा संतुलन (Improper Balance):
– दोन्ही भाषांचा योग्य प्रमाणात वापर न झाल्यास उद्दिष्ट फसते.
शिक्षक इंग्रजी वाक्य सांगतो:
“She is cooking food.”
नंतर मराठीत सांगतो – “ती अन्न शिजवत आहे.”
यानंतर शिक्षक विचारतो: “What is she doing?” विद्यार्थी उत्तर देतात: “She is cooking food.”
→ दोन्ही भाषांचा समतोल वापर.
मातृभाषेचा वापर नाही.
ऐकणे व बोलणे यावर भर.
शब्द वस्तूंशी थेट जोडला जातो.
संवादाद्वारे शिक्षण.
नैसर्गिक व व्यवहार्य भाषा.
तोटे: वेळखाऊ, सर्वांना समजत नाही.
दोन्ही भाषा वापरल्या जातात.
समज सुलभ आणि वेगवान होते.
व्याकरण अप्रत्यक्षरीत्या शिकवले जाते.
शिक्षकाचा समतोल महत्त्वाचा.
तोटे: मातृभाषेवर अवलंबित्व वाढू शकते.
📖 मुख्य फरक लक्षात ठेवा (Key Difference):
➡️ प्रत्यक्ष पद्धतीत मातृभाषा टाळली जाते.
➡️ द्विभाषिक पद्धतीत दोन्ही भाषांचा समतोल वापर होतो.
संप्रेषणात्मक पद्धत (Communicative Method) म्हणजे भाषा शिकवताना भाषेचा मुख्य उद्देश – “संवाद (Communication)” साध्य करणे.
या पद्धतीत विद्यार्थी भाषेचा वापर करून अर्थ व्यक्त करायला, विचार मांडायला आणि इतरांशी संवाद साधायला शिकतात.
याला Communicative Language Teaching (CLT) असेही म्हणतात.
👉 सोप्या शब्दात :
भाषा केवळ शब्द, व्याकरण शिकण्यासाठी नसून ती विचार मांडण्यासाठी आणि इतरांशी संवाद साधण्यासाठी असते — हे या पद्धतीचे तत्त्व आहे.
विद्यार्थ्यांना वास्तव जीवनात भाषा वापरता यावी (Use Language in Real-Life Situations).
संवाद कौशल्य (Communication Skills) विकसित करणे.
ऐकणे, बोलणे, वाचन, लेखन (LSRW Skills) या सर्व कौशल्यांचा संतुलित विकास.
भाषेचा अर्थपूर्ण (Meaningful) वापर शिकवणे.
विद्यार्थ्यांचा आत्मविश्वास (Confidence) वाढवणे.
भाषा म्हणजे संवाद साधन (Language as a Tool of Communication):
– भाषा ही केवळ शब्दांचा संग्रह नसून ती विचारांची देवाणघेवाण (Exchange of Ideas) करण्याचे साधन आहे.
– उदा.: “How are you?” विचारणे हे संवादाचे उदाहरण आहे.
अर्थावर भर (Focus on Meaning):
– विद्यार्थ्याने काय सांगायचे आहे, हे महत्त्वाचे;
शब्दांच्या व्याकरणापेक्षा अर्थ आणि हेतू (Meaning & Purpose) महत्त्वाचे.
विद्यार्थी केंद्रित पद्धत (Learner-Centred Approach):
– शिकवणीत विद्यार्थ्यांची सक्रिय भूमिका (Active Role) असते.
– शिक्षक मार्गदर्शक (Facilitator) असतो.
वास्तविक परिस्थितीतील संवाद (Real-Life Communication):
– भाषा शिकवताना वर्गातील कृती वास्तविक जीवनासारख्या असतात.
– उदा.: दुकानातील संवाद, मित्राशी बोलणे, पत्र लिहिणे इ.
समूह क्रिया (Group Activities):
– Pair work, Group work, Role play, Dialogue practice यांसारख्या कृतींमधून शिकवण होते.
शिक्षक विषय ओळख करून देतो.
विद्यार्थ्यांना परिस्थितीशी जोडतो.
उदा.: शिक्षक विचारतो – “तुम्ही सकाळी शाळेत कोणकोणाला भेटता?” → संवाद सुरू होतो.
शिक्षक विद्यार्थ्यांमध्ये संवाद घडवून आणतो.
उदा.: दोन विद्यार्थ्यांमध्ये संभाषण —
“Good morning.”
“Good morning. How are you?”
“I’m fine, thank you.”
विद्यार्थी संवादी क्रिया (Communicative Activities) करून भाषा वापरतात.
उदा.:
Role Play (भूमिका सादरीकरण) : “शिक्षक–विद्यार्थी संभाषण.”
Information Gap Activity (माहिती पूर्तता) : एक विद्यार्थी चित्र सांगतो, दुसरा ते काढतो.
भाषेचा वापर किती योग्यरीतीने केला हे पाहिले जाते.
फक्त व्याकरण नव्हे तर अर्थपूर्ण संवाद क्षमता (Meaningful Use of Language) तपासली जाते.
मार्गदर्शक (Facilitator) – शिक्षक फक्त माहिती देत नाही, तर विद्यार्थ्यांना बोलायला प्रोत्साहित करतो.
संवादी वातावरण निर्मिती (Creates Interactive Environment) – वर्गात बोलणे, ऐकणे, चर्चा यांना वाव देतो.
त्रुटी सुधारक (Error Corrector) – चुका थेट दाखवण्याऐवजी योग्य मार्ग दाखवतो.
उत्साहवर्धक (Motivator) – विद्यार्थ्यांचा आत्मविश्वास वाढवतो.
सक्रिय सहभागी (Active Participant): – विद्यार्थी संभाषणात भाग घेतात.
स्वत:चे विचार मांडणे (Expressing Own Ideas): – स्वतःच्या शब्दात अर्थ व्यक्त करतात.
एकमेकांकडून शिकणे (Peer Learning): – मित्रांच्या उत्तरांमधून भाषा शिकतात.
समस्या सोडवणे (Problem Solving): – संवादातून विचार मांडून निष्कर्ष काढतात.
भाषेचा व्यवहार्य वापर शिकवतो (Practical Use of Language):
– विद्यार्थी वर्गाबाहेरही भाषा वापरायला शिकतात.
संवाद कौशल्य विकसित (Develops Communication Skills):
– बोलणे, ऐकणे, प्रतिसाद देणे यामध्ये सुधारणा होते.
स्वत:वरील विश्वास वाढतो (Increases Confidence):
– विद्यार्थी चुका न घाबरता बोलायला शिकतात.
शिकवण आनंददायी होते (Makes Learning Interesting):
– खेळ, चर्चा, कृतींमुळे वर्ग जिवंत वाटतो.
मोठ्या वर्गात अवघड (Difficult in Large Classes):
– प्रत्येक विद्यार्थ्याशी संवाद साधणे कठीण होते.
शिक्षकाचे प्रशिक्षण आवश्यक (Needs Trained Teacher):
– शिक्षकाला पद्धतीचे ज्ञान आवश्यक.
वेळखाऊ (Time Consuming):
– संवाद क्रियांना अधिक वेळ लागतो.
व्याकरणावर कमी भर (Less Focus on Grammar):
– काही वेळा शुद्धलेखन किंवा व्याकरणात चुका राहतात.
🧩 Activity : Role Play – "At the Market"
शिक्षक विद्यार्थ्यांना दोन गटांत विभागतो.
गट A → विक्रेते (Shopkeepers)
गट B → ग्राहक (Customers)
संवाद सुरू —
A: “What do you want?”
B: “I want some apples.”
A: “Here are the apples.”
B: “How much are they?”
A: “Fifty rupees per kilo.”
👉 या कृतीतून विद्यार्थी नैसर्गिक संवाद शिकतात, शब्दसंग्रह वाढतो, आणि संवादकौशल्य विकसित होते.
संप्रेषणात्मक पद्धत (Communicative Method) = भाषेचा उपयोग अर्थपूर्ण संवादासाठी.
उद्देश : संवादकौशल्य विकसित करणे.
भर : Meaning, Interaction, Real-life use.
पायऱ्या : परिचय → संवाद → सराव → मूल्यांकन.
शिक्षक : मार्गदर्शक, प्रेरक, सुविधा पुरवणारा.
विद्यार्थी : सक्रिय सहभागी, विचार मांडणारा.
फायदे : संवादकौशल्य, आत्मविश्वास, आनंददायी शिक्षण.
तोटे : मोठ्या वर्गात अडचण, वेळखाऊ, प्रशिक्षित शिक्षकाची गरज.
✅ मुख्य मुद्दा लक्षात ठेवा:
“Language learning is not learning about language, but learning to use language.”
— भाषा शिकणे म्हणजे भाषेबद्दल शिकणे नव्हे, तर भाषा वापरणे शिकणे होय.
क्रियात्मक उपक्रम (Activity-based Learning) म्हणजे शिकणे हे केवळ ऐकण्यावर किंवा वाचनावर आधारित नसून, स्वतः करून शिकणे (Learning by Doing) या तत्त्वावर आधारित असते.
विद्यार्थ्यांना विविध कृती (Activities), खेळ (Games) आणि गटकार्य (Group Work) यांच्या माध्यमातून शिकवले जाते.
👉 सोप्या भाषेत:
विद्यार्थी “करून शिकतात” – हेच या पद्धतीचे सार आहे.
उदा.: कथा सांगून बोलणे शिकवणे, खेळातून शब्दसंग्रह वाढवणे, गटात काम करून संवाद शिकणे.
शिकणे रसपूर्ण (Interesting) आणि सहभागी (Participatory) करणे.
विद्यार्थ्यांमध्ये संवाद कौशल्य (Communication Skill) वाढवणे.
सहकार्य, आत्मविश्वास आणि सर्जनशीलता (Cooperation, Confidence & Creativity) विकसित करणे.
भाषेचा व्यवहार्य वापर (Practical Use of Language) शिकवणे.
गटभावना (Team Spirit) आणि परस्पर आदर वाढवणे.
करून शिकणे (Learning by Doing): विद्यार्थी स्वतः सहभागी होऊन शिकतात.
विद्यार्थी केंद्रित (Learner-centred): शिकवण्याचा केंद्रबिंदू विद्यार्थी असतो.
अनुभवावर आधारित (Experience-based): शिकवणीत विद्यार्थ्यांच्या अनुभवांचा वापर होतो.
आनंददायी शिक्षण (Joyful Learning): शिक्षणात खेळ, कथा, गटकार्य यांचा समावेश करून शिकवण मजेशीर बनवली जाते.
अर्थ: कथा सांगणे म्हणजे विद्यार्थ्यांना घटनेच्या अनुक्रमाने व भावनिक शैलीत कथा मांडणे.
उद्देश:
विद्यार्थ्यांचे ऐकणे (Listening Skill) आणि बोलणे (Speaking Skill) दोन्ही कौशल्ये विकसित करणे.
भाषेची समज (Comprehension) आणि कल्पनाशक्ती (Imagination) वाढवणे.
पद्धत:
शिक्षक सोप्या भाषेत कथा सांगतो.
हातवारे, आवाजातील चढउतार वापरतो.
शेवटी विद्यार्थ्यांना ती कथा स्वतः सांगायला सांगतो.
उदाहरण:
– शिक्षक “कासव आणि ससा” ही कथा सांगतो.
– नंतर विद्यार्थ्यांना प्रश्न विचारतो: “या कथेतून काय शिकायला मिळते?”
– विद्यार्थी उत्तर देतात: “घाई करणाऱ्याने नेहमीच जिंकत नाही.”
👉 कीवर्ड: Storytelling = कथा सांगणे = विकास of Listening & Speaking Skills.
अर्थ: भाषा शिकवताना विद्यार्थ्यांना खेळाच्या स्वरूपात शिकवणे म्हणजे खेळ आधारित शिक्षण.
उद्देश:
भाषेतील शब्दसंग्रह वाढवणे.
शिकणे आनंददायी बनवणे.
एकाग्रता व सहकार्य वाढवणे.
खेळांचे प्रकार:
Word Building (शब्द तयार करणे): उदा. ‘अ’ अक्षराने सुरू होणारे शब्द सांगा.
Memory Game (स्मरण खेळ): शिक्षक ५ शब्द सांगतो – विद्यार्थी पुनरावृत्ती करतात.
Action Game: शिक्षक म्हणतो “Stand up”, विद्यार्थी कृती करतात.
उदाहरण:
– शिक्षक म्हणतो: “मी म्हणेन एक शब्द, तुम्ही त्याचा अर्थ सांगा.”
– “Tree” → विद्यार्थी म्हणतो “झाड.”
👉 अशा खेळांतून विद्यार्थ्यांचे ऐकणे व प्रतिसाद देणे या दोन्ही कौशल्यांचा विकास होतो.
👉 कीवर्ड: Game = आनंददायी शिक्षण (Joyful Learning) + सहभाग (Participation)
अर्थ: विद्यार्थ्यांना लहान गटात विभागून सामूहिक शिकवण (Collaborative Learning) घडवणे.
उद्देश:
विद्यार्थ्यांमध्ये संवादकौशल्य (Communication Skill) वाढवणे.
गटभावना (Team Spirit) आणि सहकार्य (Cooperation) विकसित करणे.
विचार मांडण्याची क्षमता वाढवणे.
पद्धत:
शिक्षक विषय देतो.
विद्यार्थी गटात चर्चा करतात आणि निष्कर्ष सांगतात.
उदाहरण:
– विषय : “माझा आवडता सण.”
– प्रत्येक गटाने त्या सणावर छोटा परिच्छेद तयार करून सांगायचा.
– सर्वजण बोलतात → बोलण्याचे कौशल्य विकसित होते.
👉 कीवर्ड: Group Work = Team Learning + Social Skills.
मार्गदर्शक (Facilitator): विद्यार्थ्यांना कृतीसाठी दिशा देतो.
प्रेरक (Motivator): विद्यार्थ्यांना बोलण्यास, सहभागी होण्यास प्रोत्साहित करतो.
निरीक्षक (Observer): गट क्रियेत विद्यार्थ्यांचे वर्तन, सहभाग पाहतो.
सुधारक (Corrector): चुका लक्षात घेऊन मार्गदर्शन करतो, थेट टीका करत नाही.
सक्रिय सहभाग (Active Participation): प्रत्येक कृतीत सहभागी होतात.
सहकार्य (Cooperation): मित्रांसोबत चर्चा करून शिकतात.
स्वत:चे विचार मांडणे (Express Ideas): कथेतून किंवा गटातून स्वतःची मते व्यक्त करतात.
आत्मविश्वास निर्माण (Build Confidence): भीती न बाळगता बोलतात, अभिनय करतात.
भाषा नैसर्गिकरीत्या शिकवली जाते (Natural Learning): विद्यार्थी स्वतःच्या अनुभवातून शिकतात.
आनंददायी शिक्षण (Joyful Learning): खेळ, कथा, गटकार्याने वर्ग मजेदार बनतो.
संवादकौशल्य वाढते (Develops Communication Skills).
गटभावना आणि सहकार्य वाढते (Team Spirit & Cooperation).
सर्जनशीलता वाढते (Enhances Creativity).
मोठ्या वर्गात नियंत्रण कठीण (Difficult to Manage Large Class).
जास्त वेळ लागतो (Time Consuming).
प्रशिक्षित शिक्षकाची गरज (Requires Trained Teacher).
साहित्याची उपलब्धता आवश्यक (Need Teaching Aids & Space).
Story Activity:
– शिक्षक “सिंह आणि उंदीर” कथा सांगतो → विद्यार्थी शेवटी नैतिकता सांगतात.
Game Activity:
– “शब्द ओळखा” खेळ – शिक्षक म्हणतो “सूर्य उगवतो कुठे?” → विद्यार्थी म्हणतो “पूर्वेला.”
Group Work Activity:
– गटाने “आपला गावाचा उत्सव” या विषयावर छोटा संवाद तयार करून सादर करणे.
क्रियात्मक उपक्रम (Activity-based Learning) → “करून शिकणे (Learning by Doing).”
प्रकार :
1️⃣ कथा सांगणे (Storytelling) – कल्पनाशक्ती व ऐकण्याचे कौशल्य वाढवते.
2️⃣ खेळ (Games) – आनंददायी शिक्षण व सहभाग वाढवतो.
3️⃣ गटकार्य (Group Work) – सहकार्य व संवादकौशल्य वाढवते.
शिक्षक = मार्गदर्शक, प्रेरक, निरीक्षक.
विद्यार्थी = सक्रिय सहभागी, सहकारी, सर्जनशील.
फायदे = आनंददायी शिक्षण, संवादकौशल्य, आत्मविश्वास.
मर्यादा = वेळ, मोठा वर्ग, साहित्याची गरज.
✅ मुख्य लक्षात ठेवा:
“Tell me and I forget, show me and I may remember, involve me and I learn.”
— म्हणजेच, विद्यार्थी सहभागी झाला की खरे शिक्षण घडते.
📋 Topics:-
🔹 Meaning: शिक्षण किंवा अध्यापनासाठी वापरली जाणारी कोणतीही वस्तू, माध्यम किंवा साधन. यात पुस्तकं, चित्रं, ICT साधने, शिक्षकाचे ज्ञान हे सगळं येतं.
🔹 Class Example: शिक्षक विद्यार्थ्यांना शिकवताना चित्र, फ्लॅशकार्ड, व्हिडिओ वापरतो — ही सर्व “संसाधने” आहेत.
🔹 Daily Life Example: घरी अभ्यास करताना मोबाईलवर व्हिडिओ बघतोस ना? तोसुद्धा एक “शैक्षणिक संसाधन” आहे.
🔹 Meaning: शिकवताना शिक्षक जे साधन वापरतो ते. यात visual (दृश्य), audio (श्राव्य) आणि activity-based (क्रियात्मक) सामग्री असते.
🔹 Example: शब्दांचे चार्ट, चित्रफिती, खेळ, पझल्स.
🔹 Classroom Example: शिक्षक फळ्यावर "फळे" शिकवताना फळांचे मॉडेल्स आणतो — हे TLM आहे.
🔹 Meaning: संगणक, इंटरनेट, मोबाईल, प्रोजेक्टर, डिजिटल साधनं वापरून शिकवण करण्याची पद्धत.
🔹 Example: शिक्षक Zoom वर वर्ग घेतो, YouTube व्हिडिओ दाखवतो, किंवा PowerPoint तयार करतो.
🔹 Classroom Use: “ICT” मुळे शिकवण अधिक आकर्षक आणि समजण्यासारखी होते.
🔹 Meaning: जे साधन ऐकता (Audio) आणि पाहता (Visual) येतात ते.
🔹 Example: रेडिओ, टीव्ही, व्हिडिओ, पॉडकास्ट, स्लाइड्स.
🔹 Classroom Example: शिक्षक इंग्रजी उच्चार शिकवताना विद्यार्थ्यांना आवाजासह व्हिडिओ दाखवतो.
🔹 Meaning: दोन किंवा अधिक व्यक्तींमध्ये विचार, भावना, माहिती यांची देवाणघेवाण करणे.
🔹 Example: शिक्षक प्रश्न विचारतो आणि विद्यार्थी उत्तर देतो — हेही संप्रेषण आहे.
🔹 Daily Life: मित्राशी फोनवर बोलणे हे सुद्धा एक प्रकारचे Communication आहे.
🔹 Meaning: व्यक्तीच्या बोलण्यात, लेखनात आणि वाचनात वापरल्या जाणाऱ्या सर्व शब्दांचा समूह.
🔹 Example: एखादा विद्यार्थी "फळ, झाड, मुळे, फुले" हे शब्द ओळखतो — याचा अर्थ त्याची शब्दसंपत्ती चांगली आहे.
🔹 Tip: जास्त वाचन आणि बोलणे केल्याने Vocabulary वाढते.
🔹 Meaning: एखादा शब्द कोणत्या प्रसंगात वापरला आहे त्यानुसार त्याचा अर्थ बदलतो.
🔹 Example: “Bank” शब्द नदीकाठी (river bank) आणि पैसे ठेवायची जागा (money bank) दोन्ही ठिकाणी वापरला जातो.
🔹 Classroom Example: शिक्षक म्हणतो — “शब्दाचा अर्थ नेहमी संदर्भावर अवलंबून असतो.”
🔹 Meaning: विद्यार्थ्यांनी एकत्र काम करणे, एकमेकांकडून शिकणे.
🔹 Example: चार विद्यार्थी एकत्र बसून कथा तयार करतात — हे गटकार्य आहे.
🔹 Effect: विद्यार्थ्यांमध्ये सहकार्य, संवाद आणि आत्मविश्वास वाढतो.
🔹 Meaning: जिथे विद्यार्थी वेगवेगळ्या भाषिक पार्श्वभूमीतून आलेले असतात.
🔹 Example: एका वर्गात मराठी, हिंदी, उर्दू भाषिक विद्यार्थी असतील तर तो वर्ग बहुभाषिक आहे.
🔹 Teacher Tip: शिक्षकाने सर्वांना समजेल अशी द्विभाषिक शिकवण द्यावी.
🔹 Meaning: एखादं उद्दिष्ट साध्य करण्यासाठी आखलेली पद्धत किंवा योजना.
🔹 Example: “शब्दसंपत्ती वाढविण्यासाठी रोज नवे शब्द लिहिणे” ही एक रणनीती आहे.
🔹 Classroom Use: शिक्षक “Group Reading” ही रणनीती वापरतो म्हणजे सर्व विद्यार्थी एकत्र वाचतात.
🔹 Meaning: जी भाषा मुलाने घरात पहिल्यांदा शिकलेली असते.
🔹 Example: जर विद्यार्थी घरी मराठी बोलतो, तर मराठी ही त्याची मातृभाषा आहे.
🔹 Use in Classroom: मातृभाषेचा वापर केल्याने नवीन भाषा शिकणे सोपे होते.
🔹 Meaning: ज्या साधनांद्वारे शिकणं डोळ्यांद्वारे (Visual Sense) होते.
🔹 Example: चित्रं, नकाशे, फ्लॅशकार्ड, चार्ट्स.
🔹 Classroom Use: शिक्षक नकाशा दाखवून भूगोल शिकवतो — हे Visual Aid आहे.
🔹 Meaning: विद्यार्थ्याला शिकण्यासाठी तयार करणारी अंतर्गत शक्ती किंवा बाह्य प्रोत्साहन.
🔹 Example: शिक्षक म्हणतो “तू खूप छान वाचलंस!” – ही प्रेरणा आहे.
🔹 Result: विद्यार्थ्यांचा आत्मविश्वास आणि सहभाग वाढतो.
🔹 Meaning: जिथे सर्व प्रकारच्या विद्यार्थ्यांना (CWSN, विविध भाषिक, आर्थिक पार्श्वभूमीचे) समान संधी दिली जाते.
🔹 Example: शिक्षक दृष्टीदोष असलेल्या विद्यार्थ्याला मोठ्या अक्षरांत मजकूर देतो.
🔹 Goal: कोणताही विद्यार्थी मागे राहू नये.
🔹 Meaning: इतरांच्या भावना, गरजा आणि पार्श्वभूमी समजून घेण्याची वृत्ती.
🔹 Example: बहुभाषिक वर्गात शिक्षकाने सर्व भाषांचा आदर ठेवला पाहिजे — हीच संवेदनशीलता आहे.
🔹 TLM – Teaching Learning Materials; teaching tools used by teacher.
🔹 ICT – Technology-based teaching; computer, projector, digital aids.
🔹 Audio-Visual Aids – Tools that can be heard + seen (radio, video, TV).
🔹 Vocabulary Building – Regular reading, games, contextual use, group activities.
🔹 Multilingual Classroom – Students from different language backgrounds.
🔹 Mother Tongue Use – Helpful bridge for concept understanding.
🔹 Strategy – Systematic plan to make learning easier.
🔹 Inclusive Education – Equal learning opportunities for all.
🔹 Motivation & Sensitivity – Encourage every child to participate freely.
🔹 Visual Aids – Charts, flashcards, models – enhance retention and clarity.
💬 Final Teaching Tip:
शिक्षकाने बहुभाषिक वर्गात “सर्व भाषांचा संगम” निर्माण केला पाहिजे, संघर्ष नाही.
प्रत्येक साधन (TLM, ICT, Audio-Visual) हे भाषा शिकवण्याचे पुल (Bridge) बनले पाहिजे, भिंत नव्हे.
अर्थ (Meaning):
अध्यापनातील साधने म्हणजे अशी सामग्री (Material) किंवा स्रोत (Resources) जी शिक्षक विद्यार्थ्यांना विषय अधिक स्पष्ट आणि रुचकर पद्धतीने समजवण्यासाठी वापरतात.
उद्दिष्ट (Purpose):
विद्यार्थ्यांचे लक्ष केंद्रित करणे, शिकण्याला आनंददायी बनवणे, आणि संकल्पना (Concepts) सोप्या करणे.
उदाहरण:
शिक्षक “फळे” शिकवताना खरे फळे, चित्रे किंवा मॉडेल दाखवतो — हेच शिक्षणसाधन (TLM) आहे.
Meaning:
TLM म्हणजे Teaching Learning Material (शिक्षण-अभ्यास साधने) — शिक्षक व विद्यार्थी यांच्या शिकण्या-शिकवण्याच्या प्रक्रियेत वापरली जाणारी वस्तू, चित्र, मॉडेल, चार्ट, कार्ड, इत्यादी.
मुख्य वैशिष्ट्ये (Features):
शिकणे दृश्य आणि व्यवहार्य (Visual & Practical) बनवते.
विद्यार्थी सक्रिय (Active) राहतात.
Concept clarity (संकल्पना स्पष्टता) मिळते.
Example:
“मापन” शिकवताना मापक पट्टी वापरणे, “भाषा” शिकवताना चित्र कार्ड दाखवणे.
जी डोळ्यांनी पाहता येतात.
उदा. – चित्रे (Pictures), चार्ट (Charts), फ्लॅश कार्ड (Flashcards), नकाशे (Maps), ब्लॅकबोर्ड (Blackboard).
Example:
शिक्षक “वन्यप्राणी” शिकवताना प्राण्यांची चित्रे दाखवतो.
जी ऐकून शिकवतात.
उदा. – रेडिओ (Radio), टेप रेकॉर्डर (Tape Recorder), पॉडकास्ट (Podcast), गाणी.
Example:
“मराठी कविता” शिकवताना शिक्षक ऑडिओ ऐकवतो.
जी पाहून आणि ऐकून दोन्ही शिकवतात.
उदा. – टी.व्ही. (TV), व्हिडिओ (Video), संगणक (Computer), प्रोजेक्टर (Projector).
Example:
विज्ञानाचा धडा शिकवताना शिक्षक YouTube व्हिडिओ दाखवतो.
जी हाताने करून शिकवतात (Learning by Doing).
उदा. – मॉडेल तयार करणे, खेळ, प्रोजेक्ट्स, प्रयोग.
Example:
विद्यार्थ्यांनी “सौरमंडळाचा मॉडेल” बनवणे.
ICT (Information & Communication Technology) म्हणजे शिक्षणात संगणक, इंटरनेट, मोबाईल, प्रोजेक्टर, डिजिटल साधने वापरण्याची प्रक्रिया.
मुख्य उद्दिष्ट:
शिकवण आधुनिक, संवादात्मक (Interactive) आणि सुगम (Accessible) बनवणे.
ICT चे घटक (Components):
Hardware (हार्डवेअर): संगणक, प्रोजेक्टर, स्मार्ट बोर्ड.
Software (सॉफ्टवेअर): PowerPoint, educational apps, language learning tools.
Internet Resources: YouTube, Google Classroom, NCERT e-resources.
Example:
शिक्षक Zoom वर वर्ग घेतो, विद्यार्थी Google Classroom वर गृहपाठ सादर करतात.
Visual Learning:
– PowerPoint presentation ने धडा अधिक समजण्यासारखा होतो.
– Example: शिक्षक “पाण्याचे चक्र (Water Cycle)” animated video दाखवतो.
Interactive Teaching:
– विद्यार्थ्यांना प्रश्न विचारता येतात, ऑनलाइन quizzes करता येतात.
– Example: Kahoot / Mentimeter वापरून प्रश्नोत्तरे घेणे.
Resource Sharing:
– शिक्षक PDF, video, links विद्यार्थ्यांना share करू शकतो.
Distance Learning:
– Pandemic काळात online classes – हे ICT मुळे शक्य झाले.
Inclusive Education साठी ICT:
– CWSN (Children With Special Needs) साठी speech-to-text apps, subtitles, enlarged fonts वापरता येतात.
Meaning:
“Audio-Visual” म्हणजे अशी साधने ज्यात ऐकणे (Hearing) आणि पाहणे (Seeing) दोन्ही माध्यमांचा वापर होतो.
उद्देश:
शिकवण अधिक प्रभावी आणि मनोरंजक बनवणे.
उदाहरणे:
शैक्षणिक व्हिडिओ (Educational Videos)
PowerPoint presentation
Digital storytelling
Educational films / documentaries
फायदे:
विद्यार्थ्यांचे लक्ष टिकते.
संकल्पना स्पष्ट होते.
विद्यार्थ्यांचा सहभाग वाढतो.
Example:
“कविता शिकवताना” शिक्षक ऑडिओ प्ले करतो, आणि स्क्रीनवर शब्द दिसतात — विद्यार्थी दोन्ही मार्गांनी शिकतात.
Meaning:
संसाधने म्हणजे अशी साधने, जागा किंवा व्यक्ती ज्या शिक्षकाच्या अध्यापनास मदत करतात.
प्रकार:
मानवी संसाधने (Human Resources): शिक्षक, पालक, समुदाय.
भौतिक संसाधने (Physical Resources): शाळेतील प्रयोगशाळा, ग्रंथालय, वर्गखोली.
डिजिटल संसाधने (Digital Resources): इंटरनेट, मोबाइल apps, e-content.
Example:
शाळेतील विज्ञान प्रयोगशाळा वापरून विद्यार्थ्यांना “हवा व्यापते” हा प्रयोग दाखवणे.
Simple to Complex: साध्या उदाहरणांपासून अवघड विषयाकडे जा.
Relevant: विषयाशी आणि विद्यार्थ्यांच्या वयाशी सुसंगत साधने वापरा.
Interactive: विद्यार्थ्यांना सहभाग घेण्याची संधी द्या.
Economical: खर्चिक नसावी; सहज उपलब्ध साधने वापरा.
Self-made Aids: शिक्षकाने स्वतः बनवलेली साधने अधिक प्रभावी असतात.
Example:
शिक्षक “संधी” शिकवण्यासाठी स्वतः तयार केलेली चित्रे वापरतो.
🔹 TLM (Teaching Learning Material):
शिकवण सोपी आणि दृश्य करण्यासाठी वापरली जाणारी साधने.
🔹 TLM Types:
Visual, Audio, Audio-Visual, Activity-based.
🔹 ICT (Information & Communication Technology):
Digital tools जसे – computer, internet, projector.
🔹 ICT Uses:
Interactive learning, resource sharing, online teaching, inclusion.
🔹 Audio-Visual Aids:
दृश्य आणि श्राव्य माध्यमातून शिकवण; उदा. – Video, TV, PPT.
🔹 Resources (संसाधने):
Human, Physical, Digital resources.
🔹 Effective TLM Use Principles:
Simple, Relevant, Interactive, Economical, Self-made.
🎯 CTET Exam Tip:
“शिक्षणात ICT आणि TLM चा योग्य वापर म्हणजे विद्यार्थ्यांच्या शिकण्याचा अनुभव अधिक समृद्ध आणि अर्थपूर्ण करणे.”
अर्थ (Meaning):
“शब्दसंपत्ती” म्हणजे एखाद्या व्यक्तीच्या बोलण्यात, वाचनात, लेखनात वापरले जाणारे शब्दांचा संग्रह (collection of words).
महत्त्व (Importance):
शब्दसंपत्ती जितकी समृद्ध, तितकी व्यक्तीची अभिव्यक्ती (Expression) आणि संवाद कौशल्य (Communication Skill) अधिक प्रभावी होते.
Example:
लहान मूल “मोठा” हा शब्द वापरते, पण नंतर “विशाल, प्रचंड, भव्य” असे नवे शब्द शिकते — हीच शब्दसंपत्ती वाढविण्याची प्रक्रिया आहे.
विद्यार्थ्यांचा शब्दभांडार (Word Bank) वाढवणे.
शब्दांचे योग्य उच्चार (Pronunciation) शिकवणे.
शब्दांचा योग्य संदर्भात वापर (Contextual Use) शिकवणे.
भाषा समजून घेण्याची व वापरण्याची क्षमता वाढवणे.
संवाद, लेखन, वाचन अधिक समृद्ध बनवणे.
Example:
विद्यार्थी “धावणे” या शब्दाचे पर्याय — “पळणे, दौडणे, वेगाने जाणे” — शिकतात.
कथा ही विद्यार्थ्यांना नवीन शब्द शिकवण्यासाठी नैसर्गिक आणि आकर्षक (Natural & Interesting) पद्धत आहे.
शिक्षक कथेदरम्यान नवीन शब्द वापरतो आणि अर्थ स्पष्ट करतो.
Example:
शिक्षक “ससा आणि कासव” कथा सांगतो, आणि शब्द “स्पर्धा”, “धैर्य”, “शांतपणा” स्पष्ट करतो.
विद्यार्थी संदर्भातून शब्दांचा अर्थ समजून घेतात.
वाचनाद्वारे विद्यार्थी शब्दांच्या वापराशी परिचित (familiar) होतात.
मोठ声 वाचन (Loud Reading) आणि शांत वाचन (Silent Reading) दोन्ही उपयुक्त आहेत.
नवीन शब्द ओळखून त्यांचे अर्थ शोधणे ही सवय लावली जाते.
Example:
विद्यार्थी गोष्टींचे पुस्तक वाचतात आणि नवे शब्द "सुंदर, मोहक, वेगळा" शोधतात.
संभाषण हा शब्दांचा प्रयोगात्मक (Practical Use) मार्ग आहे.
रोजच्या जीवनातील प्रसंग वापरून संवाद सराव करवणे.
Example:
“शाळेतला दिवस” या विषयावर विद्यार्थी एकमेकांशी बोलतात, आणि शब्द “वर्ग, शिक्षक, उपस्थिती” वापरतात.
कविता व गाणी हे भावनिक आणि आनंददायी (Emotional & Joyful) माध्यम आहे.
त्यातून विद्यार्थी नवे शब्द, म्हणी, रूपके सहज शिकतात.
Example:
“चांदोबा चांदोबा भागलास का” या कवितेतून विद्यार्थी “चांदोबा, भागणे, झोप” असे शब्द शिकतात.
Word games शिकण्याला आनंददायी बनवतात.
हे खेळ स्मरणशक्ती (Memory) आणि कल्पकता (Creativity) वाढवतात.
Example:
“शब्दसाखळी” (Word Chain) — उदा. “आम – मगर – रात्री – ईश्वर”.
“शब्द ओळखा” — शिक्षक शब्दाचे वर्णन करतो आणि विद्यार्थी तो शब्द ओळखतो.
चित्र पाहून विद्यार्थी शब्द ओळखतात आणि वाक्य तयार करतात.
ही Visual Learning Method (दृश्य शिक्षण पद्धत) आहे.
Example:
शिक्षक प्राण्यांचे चित्र दाखवतो आणि विचारतो, “हा कोणता प्राणी आहे?” — विद्यार्थी म्हणतात, “हा सिंह आहे.”
विद्यार्थ्यांना Dictionary (शब्दकोश) वापरायला शिकवणे आवश्यक आहे.
शब्दाचा अर्थ, उच्चार, प्रकार (noun, verb, adjective) कसे शोधायचे हे शिकवले जाते.
Example:
विद्यार्थी “शौर्य” शब्दाचा अर्थ शब्दकोशात शोधतात — “धैर्य, साहस.”
विद्यार्थ्यांना एका शब्दाचे अनेक समानार्थी शब्द आणि त्याचे विरुद्धार्थी शब्द शिकवले जातात.
Example:
“आनंदी” → समानार्थी: “प्रसन्न, खुश, हर्षित”
विरुद्धार्थी: “दुःखी, निराश”
भाषेतील समृद्ध शब्दप्रयोग विद्यार्थ्यांची शब्दवापर क्षमता (Usage Ability) वाढवतात.
Example:
म्हण: “अति तेथे माती.”
वाक्प्रचार: “डोळ्यांत तेल घालून पाहणे.”
खेळातून शिकवलेले शब्द विद्यार्थ्यांच्या मनात जास्त काळ टिकतात.
Example:
“Guess the Object” — शिक्षक वस्तू दाखवतो, विद्यार्थी त्याचे नाव सांगतो.
विद्यार्थ्यांना नवे शब्द वापरण्यास प्रोत्साहन देणे.
शिकवताना शब्दांचा संदर्भ (Context) देणे.
विद्यार्थी बोलताना किंवा लिहिताना चुकीचा शब्दप्रयोग केल्यास सौम्य दुरुस्ती करणे.
दररोज “आजचा नवीन शब्द” हा उपक्रम ठेवणे.
शब्दांचे चित्र कार्ड्स (Word Cards), शब्दकोन (Word Wall) वर्गात ठेवणे.
Example:
दररोज शिक्षक फळ्यावर “आजचा शब्द – उत्साह” लिहितो, आणि त्याचा अर्थ व वापर शिकवतो.
भाषा अधिक स्पष्ट, समृद्ध आणि प्रभावी होते.
विद्यार्थी आत्मविश्वासाने बोलतात.
वाचन व लेखनात रस वाढतो.
परीक्षेत अभिव्यक्ती अधिक चांगली होते.
संवाद कौशल्यात सुधारणा होते.
🔹 शब्दसंपत्ती (Vocabulary) – भाषेतील शब्दांचा संग्रह.
🔹 उद्देश: शब्दभांडार वाढवणे, योग्य वापर शिकवणे, अभिव्यक्ती सुधारणा.
🔹 मुख्य पद्धती:
कथा सांगणे
वाचन क्रिया
संवाद सराव
कविता व गाणी
शब्दखेळ
चित्रांचा वापर
शब्दकोश वापर
समानार्थी / विरुद्धार्थी शब्द
म्हणी व वाक्प्रचार
खेळ आधारित क्रिया
🔹 शिक्षकाची भूमिका: संदर्भ देणे, प्रोत्साहन देणे, “आजचा शब्द” उपक्रम राबवणे.
🔹 फायदे: भाषिक कौशल्य वाढते, आत्मविश्वास वाढतो, शिकणे आनंददायी बनते.
🎯 CTET Exam Tip:
“शब्दसंपत्ती वाढवणे म्हणजे फक्त शब्द शिकवणे नव्हे, तर विद्यार्थ्यांना ते शब्द वापरून विचार, भावना आणि कल्पना व्यक्त करायला शिकवणे.”
बहुभाषिक वर्गखोली (Multilingual Classroom) म्हणजे असा वर्ग जिथे विद्यार्थी वेगवेगळ्या भाषिक पार्श्वभूमीतून (Linguistic Backgrounds) आलेले असतात.
काही विद्यार्थी मराठी बोलतात, काही हिंदी, काही उर्दू किंवा इंग्रजी बोलतात.
शिक्षकाने अशा वर्गात सर्व विद्यार्थ्यांना समजेल अशा समावेशक (Inclusive) पद्धतीने शिकवावे लागते.
उदाहरण:
एका वर्गात मराठी, हिंदी आणि कन्नड भाषिक विद्यार्थी असतील, तरी शिक्षक एकाच विषयाची शिकवणी सर्वांना समजेल अशा पद्धतीने करतो — हीच बहुभाषिक वर्गखोली आहे.
भाषिक विविधतेचा सन्मान (Respect for Linguistic Diversity):
प्रत्येक भाषेचा आदर केला जातो, सर्व विद्यार्थ्यांना समान वागणूक दिली जाते.
सांस्कृतिक समज वाढते (Cultural Understanding):
विद्यार्थ्यांना एकमेकांच्या संस्कृतीची ओळख होते.
शिकण्यात सहजता येते (Ease in Learning):
मातृभाषेच्या आधारे नवीन भाषा शिकणे सोपे होते.
समावेशक शिक्षण (Inclusive Education):
कोणताही विद्यार्थी भाषेमुळे मागे राहात नाही.
सहानुभूती आणि सहकार्य (Empathy and Cooperation):
वेगवेगळ्या भाषिक विद्यार्थ्यांमध्ये एकोपा आणि सहकार्य वाढते.
भाषा न समजल्यामुळे संवादात अडथळे (Communication Gaps):
शिक्षक आणि विद्यार्थी यांच्यात योग्य संवाद साधणे कठीण होते.
शिक्षकावर अधिक जबाबदारी (Extra Workload on Teacher):
सर्व विद्यार्थ्यांना समजेल अशी शिकवणी देणे आव्हानात्मक असते.
भाषिक गोंधळ (Language Confusion):
विद्यार्थी कधी कधी दोन भाषांतील शब्द एकत्र वापरतात.
पाठ्यपुस्तकातील मर्यादा (Textbook Limitation):
सर्व विद्यार्थ्यांना एकाच भाषेतील मजकूर नीट समजेलच असे नाही.
शिक्षक दोन भाषांचा वापर करून शिकवणी करतो.
Code-Switching म्हणजे एका भाषेतून दुसऱ्या भाषेत जाणे.
Code-Mixing म्हणजे दोन भाषांचे शब्द एकत्र वापरणे.
उदाहरण:
“Children, आज आपण ‘सूर्य’ या शब्दाला English मध्ये Sun म्हणतो.”
विद्यार्थ्यांची Mother Tongue (मातृभाषा) वापरून नवीन संकल्पना समजवावी.
मातृभाषा ही समजण्याची सर्वात प्रभावी साधन असते.
उदाहरण:
शिक्षक म्हणतो, “तुम्ही म्हणता तो ‘पाणी’ इंग्रजीत Water म्हणतात.”
चित्र, चार्ट, फ्लॅश कार्ड्स, व्हिडिओ इत्यादी साधनांचा वापर केल्यास सर्वांना समानपणे समजते.
उदाहरण:
फळ्यावर फळाचे चित्र दाखवून विचारणे – “हे काय आहे?”
विद्यार्थी उत्तर देतो – “Apple / सफरचंद.”
विद्यार्थी वेगवेगळ्या भाषांमध्ये संवाद साधून एकमेकांकडून शिकतात.
Collaborative Learning (सहकार्याने शिकणे) वाढते.
उदाहरण:
हिंदी आणि मराठी विद्यार्थी एकत्र बसून शब्दांचे अर्थ शोधतात.
पुस्तक, फळा, पोस्टर किंवा वाचन साहित्य दोन भाषांत द्यावे.
त्यामुळे विद्यार्थ्यांना अर्थ लवकर समजतो.
उदाहरण:
फळ्यावर लिहा – “शाळा (School), शिक्षक (Teacher), विद्यार्थी (Student)”
वर्गात एक Word Wall (शब्दभिंत) तयार करा.
त्यावर वेगवेगळ्या भाषांतील समान शब्द लिहा.
उदाहरण:
“पाणी – Water – Jal – Neeru” असे लिहा.
विद्यार्थ्यांच्या शुद्धतेपेक्षा संवादकौशल्याला महत्त्व द्यावे.
चुका झाल्या तरी प्रयत्नांचे कौतुक करावे.
उदाहरण:
विद्यार्थी म्हणतो “मी go school.” शिक्षक म्हणतो “छान, पुढच्या वेळेस म्हण – I go to school.”
विद्यार्थ्यांनी आपली भाषा, म्हणी, गाणी शेअर करावीत.
यामुळे वर्गात एकोपा वाढतो.
उदाहरण:
एक विद्यार्थी म्हणतो “जल ही जीवन है,” तर दुसरा म्हणतो “पाणी हेच जीवन आहे.”
दोन भाषांतील वाक्ये तुलना करून शिकवणे.
यामुळे Grammar आणि शब्दरचना समजते.
उदाहरण:
“मला भूक लागली आहे” – “I am hungry.”
Audio-Visual Tools, Translation Apps, Language Games वापरावेत.
विद्यार्थ्यांना दोन्ही भाषांतील व्हिडिओ दाखवावेत.
उदाहरण:
Google Translate वापरून विद्यार्थ्यांना शब्दांचे अर्थ समजावणे.
सर्व भाषांचा आदर ठेवणे.
कोणत्याही भाषेला कमीपणा न आणणे.
विद्यार्थ्यांमध्ये संवाद निर्माण करणे.
भाषेच्या माध्यमातून शिकवण्याची भीती कमी करणे.
विद्यार्थ्यांना प्रोत्साहित करणे की ते आपल्या भाषेतून ज्ञान मिळवू शकतात.
विद्यार्थ्यांचा आत्मविश्वास वाढतो.
समज वाढते आणि शिकवण प्रभावी होते.
विद्यार्थ्यांमध्ये एकोपा निर्माण होतो.
सर्व विद्यार्थ्यांना समान शिकण्याची संधी मिळते.
भाषिक विविधतेचा सन्मान केला जातो.
🔹 बहुभाषिक वर्गखोली (Multilingual Classroom) – जिथे वेगवेगळ्या भाषांचे विद्यार्थी असतात.
🔹 उद्देश: भाषिक विविधतेचा सन्मान आणि समावेशक शिक्षण.
🔹 रणनीती:
Code-switching / Code-mixing
मातृभाषेचा वापर
दृश्य साधने
Group work
द्विभाषिक साहित्य
Word Wall
Communication वर भर
Translation व ICT Tools
🔹 शिक्षकाची भूमिका: सर्व भाषांना समान वागणूक, संवाद वाढवणे, समावेशक वातावरण निर्माण करणे.
🔹 फायदे: आत्मविश्वास, सहकार्य, समज वाढते, समावेशक शिक्षण शक्य होते.
🎯 CTET Exam Tip:
बहुभाषिक वर्गखोली म्हणजे भाषांचा संघर्ष नव्हे तर भाषांचा संगम (Integration of Languages) आहे.
शिक्षकाचे उद्दिष्ट – “सर्व भाषांतून शिकवणे सोपे आणि समजण्याजोगे बनवणे.”
📋 Topics:-
➡️ Meaning: एखाद्या विद्यार्थ्याने शिकलेले ज्ञान, कौशल्य, वागणूक याचे मोजमाप करणे म्हणजे मूल्यांकन.
➡️ English: Assessment is the process of measuring learning outcomes.
➡️ Example: शिक्षक मुलांना चाचणी देतात आणि त्यांची उत्तरे पाहून सांगतात की कोण किती समजले – हेच मूल्यांकन.
➡️ Meaning: शाळेतच, शिक्षकाद्वारे घेतलेले मूल्यांकन. हे सतत व विद्यार्थ्यांच्या दैनंदिन शिकण्यावर आधारित असते.
➡️ Example: दर आठवड्याला शिक्षकाने घेतलेला लघु चाचणी (weekly test) हे आंतरिक मूल्यांकन.
➡️ Meaning: शाळेबाहेरील संस्थेद्वारे घेतलेले औपचारिक (formal) परीक्षात्मक मूल्यांकन.
➡️ Example: शैक्षणिक वर्षाच्या शेवटी घेतली जाणारी मंडळ परीक्षा (Board Exam).
➡️ Meaning: विद्यार्थ्याच्या शिकण्याची सतत (Continuous) आणि सर्व बाजूंनी (Comprehensive) तपासणी करण्याची पद्धत.
➡️ Explanation: यात फक्त ज्ञानच नाही, तर वर्तन, सहभाग, सर्जनशीलता याचाही विचार होतो.
➡️ Example: शिक्षक विद्यार्थ्याचा अभ्यास, गटकार्य, वर्तन – हे सर्व पाहून गुण देतात.
➡️ Meaning: विद्यार्थ्याने शिकताना ज्या चुका करतो, त्यांचे कारण शोधून त्या दूर करण्याची प्रक्रिया.
➡️ Example: शिक्षक विद्यार्थ्याला वारंवार 'क' आणि 'ख' गोंधळ होतो हे पाहून त्यावर खास सराव करतो.
➡️ Meaning: विद्यार्थ्याच्या उत्तरांतील चुका ओळखून त्या का झाल्या हे समजून घेणे.
➡️ Example: विद्यार्थी “मी शाळा जातो” लिहितो, शिक्षक पाहतो की 'ला' विभक्तीचा वापर विसरला आहे — ही त्रुटी आहे.
➡️ Meaning: विद्यार्थी जिथे अडखळतो तिथे त्याला पुन्हा योग्य रीतीने शिकवणे.
➡️ Example: 'शब्दलेखन' चुकणाऱ्या विद्यार्थ्याला शिक्षकाने अतिरिक्त सराव दिला – हे सुधारात्मक अध्यापन.
➡️ Meaning: विद्यार्थ्याला कोणत्या भागात अडचण येते हे शोधण्यासाठी घेतलेली खास चाचणी.
➡️ Example: शिक्षकांनी ‘वाचन समज’ या भागात अडचण आहे का हे पाहण्यासाठी छोटा प्रश्नसंच दिला.
➡️ Meaning: विद्यार्थी वाचताना मजकूराचा अर्थ, भावना, हेतू समजतो का हे तपासणे.
➡️ Example: शिक्षकाने गोष्ट वाचून “मुख्य पात्र कोण?” असे विचारले — हे वाचन आकलन तपासणे.
➡️ Meaning: विद्यार्थ्याच्या शिकण्याच्या वर्तनाचे, बोलण्याचे, सहभागाचे निरीक्षण करणे.
➡️ Example: गटकार्यादरम्यान शिक्षक पाहतो की कोण नेतृत्व घेतो, कोण सहकार्य करतो.
➡️ Meaning: केवळ आकड्यांमध्ये गुण देणे नव्हे, तर शिकण्याची गुणवत्ता व बदल पाहणे.
➡️ Example: विद्यार्थी आधी शांत होता, आता तो चर्चेत भाग घेतो — ही सुधारणा गुणात्मक मूल्यांकनातून दिसते.
➡️ Meaning: विद्यार्थ्याला मिळालेले गुण, टक्केवारी, आकडे यांच्या आधारे केलेले मूल्यांकन.
➡️ Example: परीक्षेत 80/100 गुण मिळाले – हे मात्रात्मक मूल्यांकन.
➡️ Meaning: विद्यार्थ्याने केलेल्या कार्यानंतर शिक्षकाकडून मिळणारा प्रतिसाद जो त्याच्या शिकण्यात सुधारणा घडवतो.
➡️ Example: शिक्षक म्हणतो, “तुझे उत्तर चांगले आहे, पण तुझे वाक्य लहान ठेव.” – हा सकारात्मक फीडबॅक.
➡️ Meaning: सुधारणा झाली आहे का हे पाहण्यासाठी पुन्हा तपासणे.
➡️ Example: विद्यार्थ्याला पुन्हा छोटा सराव पेपर देऊन त्याच्या प्रगतीची पडताळणी करणे.
➡️ Meaning: मजकूर वाचल्यानंतर विद्यार्थ्याने खरोखर अर्थ समजला का हे पाहण्यासाठी विचारलेले प्रश्न.
➡️ Example: “गोष्टीत मुख्य पात्र कोण?” किंवा “त्या मुलाने असे का केले?” हे आकलन प्रश्न आहेत.
➡️ Meaning: प्रत्येक विद्यार्थ्याच्या खास अडचणी लक्षात घेऊन स्वतंत्र मदत देणे.
➡️ Example: उच्चारात अडचण असलेल्या विद्यार्थ्याला शिक्षक दररोज 5 मिनिटे खास सराव देतो.
➡️ Meaning: एकदाच नाही, तर दररोज विद्यार्थ्याच्या वर्तन व शिकण्याचे निरीक्षण करणे.
➡️ Example: शिक्षक दर आठवड्याला विद्यार्थ्याचा वर्गातील सहभाग नोंदवतो.
➡️ Meaning: विद्यार्थी स्वतःच आपल्या शिकण्याचे परीक्षण करतो.
➡️ Example: विद्यार्थी स्वतः लिहितो – “मला अजून शब्दलेखनात अडचण आहे.”
🔹 मूल्यांकन (Evaluation) म्हणजे विद्यार्थ्याच्या शिकण्याचे मोजमाप करणे.
🔹 आंतरिक मूल्यांकन (Internal) शाळेत शिक्षक करतो; बाह्य मूल्यांकन (External) परीक्षा मंडळ करते.
🔹 CCE मध्ये सतत (Continuous) आणि सर्वांगीण (Comprehensive) विकासाचा विचार होतो.
🔹 वाचन आकलन मूल्यांकन विद्यार्थ्याच्या समज, अर्थबोध, आणि भावना ओळखण्यावर आधारित असते.
🔹 त्रुटी विश्लेषण (Error Analysis) विद्यार्थ्याच्या चुकांचे कारण शोधते.
🔹 सुधारात्मक अध्यापन (Remedial Teaching) म्हणजे त्या चुकांसाठी योग्य उपाय करणे.
🔹 निदानात्मक चाचणी (Diagnostic Test) विद्यार्थ्याच्या कमकुवत भागाचा शोध घेते.
🔹 फीडबॅक (Feedback) विद्यार्थ्याच्या प्रगतीसाठी अत्यंत आवश्यक.
🔹 सतत मूल्यांकन आणि वैयक्तिक मार्गदर्शन ही CCE ची मुख्य वैशिष्ट्ये आहेत.
🔹 शिक्षकाने चुका दोष म्हणून नाही, तर शिकण्याची संधी म्हणून पाहाव्यात.
💬 शिक्षक टीप (Teacher Tip):
प्रत्येक विद्यार्थी वेगळा शिकतो. मूल्यांकन म्हणजे फक्त गुण देणे नाही, तर शिकवणे, समजावणे आणि सुधारणा घडवणे हाच खरा उद्देश आहे. 🌱
🔹 Meaning (अर्थ):
मूल्यांकन म्हणजे विद्यार्थ्याच्या शिकण्याची पातळी (Learning Level) आणि प्रगती (Progress) तपासण्याची प्रक्रिया.
हे केवळ गुण देण्यासाठी नव्हे, तर विद्यार्थ्याच्या शक्ती (Strengths) आणि कमकुवत बाजू (Weaknesses) समजण्यासाठी वापरले जाते.
🔹 Example:
शिक्षक रोज वर्गात विद्यार्थ्यांना प्रश्न विचारतो, लेखन तपासतो — ही देखील मूल्यांकनाची एक प्रक्रिया आहे.
🔹 Keyword:
Assessment = आकलन प्रक्रिया (Process of understanding learning progress).
🔹 Meaning:
शिक्षक किंवा शाळा स्तरावर विद्यार्थ्यांचे केलेले मूल्यांकन म्हणजे आंतरिक मूल्यांकन.
हे रोजच्या शिकवणीतच केले जाते.
🔹 मुख्य वैशिष्ट्ये:
हे शिक्षकाद्वारे वर्गातच (By Teacher in Class) केले जाते.
यामध्ये सातत्यपूर्ण निरीक्षण (Continuous Observation) महत्त्वाचे असते.
याचा उद्देश विद्यार्थ्याचे शिकणे सुधारणे (Improve Learning) असतो.
गुणांपेक्षा विद्यार्थ्याच्या प्रगतीवर (Progress) लक्ष केंद्रित केले जाते.
🔹 Example:
शिक्षक दर आठवड्याला “Dictation” घेतो — हे आंतरिक मूल्यांकन आहे.
विद्यार्थ्याच्या वहीतील लेखन, वाचन, सहभाग तपासणे.
🔹 Advantages (फायदे):
विद्यार्थी भीतीशिवाय शिकतो.
शिक्षकाला लगेच विद्यार्थ्याच्या अडचणी समजतात.
नियमित feedback (प्रतिसाद) मिळतो.
🔹 Meaning:
शाळेबाहेरील संस्था (Board, परीक्षा मंडळ) विद्यार्थ्यांचे मूल्यांकन करते.
हे सहसा अंतिम परीक्षा (Final Exam) स्वरूपात घेतले जाते.
🔹 मुख्य वैशिष्ट्ये:
बोर्ड, संस्था किंवा बाह्य परीक्षक (External Examiner) यांच्याकडून केले जाते.
वर्षअखेर किंवा सत्रअखेर घेतले जाते.
निकाल गुणांवर आधारित (Marks-based) असतो.
विद्यार्थ्याची एकूण शैक्षणिक प्रगती तपासली जाते.
🔹 Example:
इयत्ता ५ वी किंवा ८ वीची “वार्षिक परीक्षा” — हे बाह्य मूल्यांकन आहे.
🔹 Disadvantages (मर्यादा):
फक्त एकाच दिवशीच्या कामगिरीवर गुण ठरतात.
विद्यार्थ्याच्या संपूर्ण शिकण्याची अचूक झलक मिळत नाही.
(CCE = Continuous and Comprehensive Evaluation)
🔹 Meaning:
CCE म्हणजे विद्यार्थ्याचे मूल्यांकन सतत (Continuous) आणि सर्व बाजूंनी (Comprehensive) करणे.
फक्त ज्ञानावर नाही, तर कौशल्ये, वर्तन, सर्जनशीलता, सहभाग, सामाजिक गुणधर्म यांवरही लक्ष दिले जाते.
🔹 मुख्य वैशिष्ट्ये:
Continuous (सतत):
वर्षभरात नियमितपणे मूल्यांकन करणे.
उदाहरणार्थ – दर आठवड्याला activity-based feedback देणे.
Comprehensive (सर्वंकष):
विद्यार्थ्याच्या सर्व पैलूंचे निरीक्षण करणे — बौद्धिक, भावनिक, सामाजिक, सर्जनशील.
Diagnostic & Remedial (निदानात्मक व उपचारात्मक):
विद्यार्थी कुठे मागे आहे हे ओळखून त्यासाठी योग्य उपाय (Remedial Teaching) करणे.
Formative & Summative Assessment:
Formative (घडणारी मूल्यांकन): शिक्षणाच्या दरम्यान केले जाणारे.
Summative (अंतिम मूल्यांकन): शिक्षण संपल्यावर केले जाणारे.
🔹 Example:
शिक्षक विद्यार्थ्यांना गोष्ट सांगायला सांगतो आणि त्यांचे उच्चार, भाषाशैली, आत्मविश्वास तपासतो — हे CCE चे उदाहरण आहे.
🔹 Meaning:
विद्यार्थ्याच्या अडचणी (Learning Difficulties) शोधून त्या दूर करण्यासाठी केलेले अध्यापन.
यात शिक्षक “Doctor” सारखी भूमिका निभावतो – म्हणजेच Diagnosis (निदान) आणि Remedy (उपचार) दोन्ही करतो.
🔹 मुख्य टप्पे:
निदान (Diagnosis): विद्यार्थी कुठे चुकतो हे शोधणे.
उपचार (Remedy): त्या चुकांसाठी सोपी व योग्य पद्धत वापरणे.
पुनर्मूल्यांकन (Re-evaluation): सुधारणा झाली का हे तपासणे.
🔹 Example:
विद्यार्थ्याला ‘घ’ आणि ‘ध’ या अक्षरांचा फरक समजत नाही → शिक्षक त्यासाठी चित्रं आणि ध्वनी वापरून सराव देतो.
🔹 मूल्यांकन म्हणजे विद्यार्थ्याच्या शिकण्याची पातळी तपासणे.
🔹 आंतरिक मूल्यांकन – वर्गातच शिक्षकाद्वारे, सतत निरीक्षणाद्वारे केलेले मूल्यांकन.
🔹 बाह्य मूल्यांकन – बाह्य संस्थांकडून, वर्षअखेर घेण्यात येणारी परीक्षा.
🔹 CCE (Continuous & Comprehensive Evaluation) – सतत आणि सर्व बाजूंनी केलेले मूल्यांकन.
🔹 CCE चे दोन घटक:
Continuous: सातत्यपूर्ण निरीक्षण
Comprehensive: बौद्धिक + सामाजिक + भावनिक + सर्जनशील विकास
🔹 निदानात्मक अध्यापन (Diagnostic Teaching):
शिकण्यात अडचण असलेल्या विद्यार्थ्यांसाठी विशेष उपाययोजना.
🔹 Formative Evaluation: शिकवणीदरम्यान
🔹 Summative Evaluation: शिकवणीनंतर अंतिम निकालासाठी
🔹 CCE चे उद्दिष्ट: विद्यार्थ्याला “Fear-Free” वातावरणात विकसित करणे.
💬 शिक्षक टिप (Teacher Tip):
शिक्षकाने मूल्यांकनाला “तपासणी” म्हणून नव्हे, तर “विकासाची प्रक्रिया” म्हणून पाहावे.
CCE चे मूळ तत्व म्हणजे —
🌱 “प्रत्येक मूल शिकू शकते, फक्त शिकवण योग्य पद्धतीने द्यावी लागते.”
🔹 Meaning (अर्थ):
वाचन आकलन (Reading Comprehension) म्हणजे फक्त शब्द वाचणे नव्हे, तर त्या शब्दांचा अर्थ समजून घेणे (Understanding Meaning), भावार्थ (Inference) आणि संदेश (Message) ओळखणे.
🔹 वाचनाचे दोन भाग असतात –
Reading (वाचन) – शब्द ओळखणे, उच्चार योग्य करणे.
Comprehension (आकलन) – वाचलेल्या मजकुराचा अर्थ समजणे.
🔹 Example:
विद्यार्थ्याने “चतुर ससा” ही गोष्ट वाचली, पण त्यात सशाने कोल्ह्याला कसे फसवले हे समजले नाही — तर वाचन झाले, पण आकलन झाले नाही.
🔹 Keyword:
Comprehension = अर्थसमज (Understanding meaning).
विद्यार्थ्याने वाचलेल्या मजकुराचा मुख्य आशय (Main Idea) समजणे.
मजकुरातील तपशील (Details) ओळखणे.
मजकुरातून भावार्थ (Inference) काढणे — म्हणजे थेट न सांगितलेले अर्थ समजणे.
लेखकाचा उद्देश (Purpose) आणि भावभावना (Feelings) समजणे.
स्वतःच्या अनुभवाशी (Personal Experience) जोडून विचार करणे.
🔹 Example:
गोष्ट “प्रामाणिक लाकूडतोड्या” वाचून विद्यार्थी समजतो की प्रामाणिकपणा ही सर्वात मोठी गुणता आहे — म्हणजेच त्याने भावार्थ समजला.
पूर्व-वाचन (Pre-Reading):
वाचनाआधी विद्यार्थ्याला विषयाची कल्पना देणे.
Example: शिक्षक विचारतो – “तुम्ही कधी जंगलात गेले आहात का?” → पुढे “वनातील प्राणी” हा धडा वाचवतो.
वाचनादरम्यान (While Reading):
विद्यार्थी वाचताना अर्थ लावण्याचा प्रयत्न करतो.
नवीन शब्द, ओळखीचे प्रसंग, प्रश्न विचारले जातात.
वाचनानंतर (Post Reading):
शिक्षक प्रश्न विचारतो, गोष्टीचा शेवट चर्चा करतो, आकलन चाचणी (Comprehension Test) घेतो.
शाब्दिक आकलन (Literal Comprehension)
मजकुरात दिलेला थेट अर्थ ओळखणे.
Question type: “गणपती कुठे गेला?”
Example: गोष्टीत दिलेली घटना आठवून सांगणे.
भावार्थ आकलन (Inferential Comprehension)
मजकुरातून अप्रत्यक्ष अर्थ काढणे.
Question type: “गणपतीला मित्राने का मदत केली?”
Example: पात्राच्या कृतीमागील कारण समजणे.
मूल्यनिर्धारणात्मक आकलन (Evaluative Comprehension)
वाचक स्वतःचे मत मांडतो.
Question type: “तुम्हाला सशाचे वर्तन योग्य वाटते का?”
Example: विद्यार्थी नैतिक मूल्यांवर चर्चा करतो.
सर्जनशील आकलन (Creative Comprehension)
विद्यार्थी गोष्टीचा शेवट बदलतो, स्वतःची कल्पना जोडतो.
Example: “जर सशाने कोल्ह्याला पळवून दिले असते, तर पुढे काय झाले असते?”
🔹 Meaning:
विद्यार्थ्याने वाचलेला मजकूर किती आणि कसा समजला, हे तपासण्याची प्रक्रिया म्हणजे वाचन आकलन मूल्यांकन.
🔹 मुख्य उद्देश:
विद्यार्थ्याचे वाचन कौशल्य (Reading Skill) तपासणे.
अर्थ समजण्याची क्षमता (Comprehension Ability) मोजणे.
शिकण्यात अडचणी ओळखणे.
प्रश्नोत्तर पद्धत (Question-Answer Method):
विद्यार्थी मजकुरावर आधारित प्रश्नांना उत्तरे देतो.
Example: “कावळ्याने काय केले?”
रिकाम्या जागा भरा (Fill in the Blanks):
मजकुरातील माहिती आठवून रिक्त जागा भरायच्या.
Example: “ससा ___ मध्ये राहतो.”
जोडी लावा (Matching Activity):
पात्रे आणि त्यांची कृती जोडणे.
Example: “ससा – शहाणा, कोल्हा – धूर्त.”
चित्रावरून प्रश्न (Picture Comprehension):
छोट्या मुलांसाठी चित्र पाहून गोष्ट सांगणे किंवा प्रश्नांना उत्तरे देणे.
Example: “चित्रात कोण बसले आहे?”
खरे/खोटे विधान (True/False Statements):
मजकुराच्या आधारे विधान बरोबर की चुकीचे हे ठरवणे.
सारांश लेखन (Summary Writing):
विद्यार्थ्याने स्वतःच्या शब्दात मजकुराचा सारांश लिहावा.
🔹 जर विद्यार्थी वाचतो पण अर्थ समजत नाही, तर शिक्षकाला अडचणीचे निदान (Diagnosis of Problem) करावे लागते.
🔹 शक्य अडचणी:
शब्दसंग्रह कमी असणे.
एकाग्रतेचा अभाव.
उच्चारात चुका.
वाचनाचा वेग खूप कमी असणे.
🔹 उपाय (Remedial Measures):
शब्दकोश वापरायला शिकवणे.
जोरात वाचनाचा सराव.
चित्रे, गोष्टींच्या माध्यमातून अर्थ समजवणे.
गटवाचन (Group Reading) करवून आत्मविश्वास वाढवणे.
👩🏫 Example (Classroom Activity):
शिक्षकाने “पाऊस आला रे आला” ही कविता वाचवली.
त्यानंतर विद्यार्थ्यांना प्रश्न विचारले –
कवितेत कोण आनंदी झाले?
पाऊस का महत्त्वाचा आहे?
तुला पावसात काय करायला आवडते?
👉 अशा प्रश्नांमधून विद्यार्थी केवळ शब्द वाचत नाही, तर अर्थ आणि भावना समजतो — हेच Reading Comprehension Assessment आहे.
🔹 वाचन आकलन म्हणजे वाचलेल्या मजकुराचा अर्थ समजून घेणे.
🔹 Reading ≠ Understanding — दोन्ही वेगळे आहेत.
🔹 उद्दिष्ट – विद्यार्थ्याला अर्थ, भावना, संदेश समजणे.
🔹 तीन प्रमुख टप्पे – पूर्व-वाचन, वाचनादरम्यान, वाचनानंतर.
🔹 वाचन आकलनाचे प्रकार –
शाब्दिक
भावार्थ
मूल्यनिर्धारणात्मक
सर्जनशील
🔹 मूल्यांकनाच्या पद्धती – प्रश्नोत्तर, रिक्त जागा, चित्र आधारित प्रश्न, True/False, Summary.
🔹 निदानात्मक मूल्यांकन → अडचणी शोधणे व सुधारणा करणे.
🔹 शिक्षकाने वाचन शिकवताना “अर्थ समजणे” हेच केंद्रबिंदू ठेवावे.
💬 शिक्षक टिप (Teacher Tip):
प्रत्येक विद्यार्थ्याचे वाचन वेगळे असते —
म्हणून शिक्षकाने वाचन ‘गुणांवर’ नाही, तर ‘समजुतीवर’ मोजावे.
🌱 “वाचणे म्हणजे केवळ डोळ्यांनी नव्हे, तर मनाने पाहणे.”
🔹 त्रुटी (Error) म्हणजे शिकणाऱ्याने केलेली चूक — जी ज्ञानाच्या अभावामुळे (Lack of Understanding) किंवा गैरसमजामुळे (Misconception) होते.
🔹 त्रुटी विश्लेषण (Error Analysis) म्हणजे विद्यार्थ्यांनी केलेल्या चुका ओळखणे, त्या का झाल्या हे समजून घेणे आणि त्या चुका सुधारण्यासाठी योजना तयार करणे.
🔹 Keyword:
Error Analysis = चुकांचे निरीक्षण आणि कारण शोधणे.
🔹 Example:
एका विद्यार्थ्याने “मी शाळेत जातो” ऐवजी “मी शाळा जातो” असे लिहिले.
→ येथे त्रुटी म्हणजे व्याकरणातील चूक (Grammar Error).
→ शिक्षक त्याचे विश्लेषण (Analysis) करून सुधारतो.
विद्यार्थ्याने कोणत्या ठिकाणी चूक केली हे शोधणे.
त्या चुकांचे मूळ कारण (Root Cause) समजणे.
शिक्षकाला शिकवण्याच्या पद्धतीत सुधारणा (Improvement in Teaching) करण्याची संधी देणे.
विद्यार्थ्याच्या समज आणि भाषिक कौशल्यांचा अभ्यास करणे.
पुढील शिक्षणासाठी सुधारात्मक उपाय (Remedial Steps) ठरवणे.
🔹 Example:
जर बरेच विद्यार्थी “उ” आणि “ऊ” या स्वरांमध्ये चूक करत असतील, तर शिक्षक ओळखतो की त्यांना उच्चारात अडचण आहे आणि त्यावर सराव घेणे आवश्यक आहे.
भाषिक त्रुटी (Language Errors):
शब्द, व्याकरण, उच्चार, वाक्यरचना यातील चुका.
Example: “ती खेळतो आहे.” → चुकीचे लिंग व क्रियापद.
शब्दलेखन त्रुटी (Spelling Errors):
शब्दातील अक्षरांची चूक.
Example: “शाळा” ऐवजी “शाला” लिहिणे.
अर्थविषयक त्रुटी (Semantic Errors):
शब्दाचा चुकीचा अर्थ लावणे.
Example: “मी पत्र लिहतो” → "लिहतो" ऐवजी "लिहितो" योग्य.
संकल्पनात्मक त्रुटी (Conceptual Errors):
विषयाची चुकीची समज.
Example: “दोन अधिक दोन बरोबर पाच” — ही संकल्पनात्मक चूक आहे.
ध्वन्यात्मक त्रुटी (Phonetic Errors):
उच्चारात झालेल्या चुका.
Example: “घर” ऐवजी “घार” म्हणणे.
त्रुटी ओळखणे (Identification):
विद्यार्थ्यांच्या लेखन, वाचन किंवा बोलण्यात झालेल्या चुका शोधणे.
Example: विद्यार्थ्याच्या उत्तरपत्रिकेत चुका मार्क करणे.
त्रुटींचे वर्गीकरण (Classification):
कोणत्या प्रकारच्या चुका आहेत हे वर्गीकृत करणे – भाषिक, व्याकरण, शब्दलेखन इ.
कारण शोधणे (Finding Cause):
चूक का झाली? – शिकवण समजली नाही, सराव कमी, किंवा गैरसमज?
सुधारात्मक उपाय ठरवणे (Remedial Planning):
विद्यार्थ्यांच्या त्रुटींवर उपाय योजना तयार करणे.
पुन्हा सराव (Reinforcement):
विद्यार्थ्याला योग्य पद्धतीने पुनः शिकवून त्रुटी दूर करणे.
🔹 सुधारात्मक अध्यापन (Remedial Teaching) म्हणजे विद्यार्थ्याने केलेल्या चुका लक्षात घेऊन, त्या दुरुस्त करण्यासाठी खास अभ्यासक्रम (Special Teaching Plan) तयार करणे.
🔹 यात शिक्षक विद्यार्थ्याला पुन्हा शिकवतो, वेगळे उदाहरणे देतो आणि हळूहळू योग्य ज्ञान रुजवतो.
🔹 Keyword:
Remedial = सुधारात्मक / दुरुस्ती करणारे.
🔹 Example:
जर विद्यार्थी सतत “लिहतो” ऐवजी “लिहितो” म्हणत असेल, तर शिक्षक त्याला योग्य उच्चार अनेकदा ऐकवून, वाक्य रचायला सांगतो.
त्रुटींचे निदान (Diagnosis of Errors):
विद्यार्थ्याच्या उत्तरातून चुका ओळखणे.
त्रुटींचे विश्लेषण (Error Analysis):
त्या चुकांचे कारण शोधणे.
सुधारात्मक अध्यापन (Remedial Action):
योग्य शिकवणी व उदाहरणांच्या मदतीने चूक दुरुस्त करणे.
पुनरावृत्ती सराव (Reinforcement):
चूक पुन्हा होऊ नये म्हणून सतत सराव.
पुन्हा मूल्यांकन (Re-evaluation):
सुधारणा झाली की नाही हे तपासणे.
🔹 Example:
विद्यार्थ्याने गणितातील बेरीज सतत चुकीची केली.
→ शिक्षकाने कारण शोधले (कॅरी समजले नाही).
→ योग्य उदाहरणे देऊन शिकवले.
→ पुन्हा चाचणी घेतली.
वैयक्तिक मार्गदर्शन (Individual Guidance):
प्रत्येक विद्यार्थ्याच्या गरजेनुसार मदत करणे.
गट कार्य (Group Work):
समान चुका करणाऱ्या विद्यार्थ्यांचा लहान गट तयार करून सराव.
खेळ, कथा, उपक्रम (Activity-Based Learning):
गोष्टी, खेळ, संवादातून शिकवणे.
चित्र, ऑडिओ-व्हिडिओ साधनांचा वापर (Use of Visual Aids):
चुकीचे व योग्य दोन्ही उदाहरण दाखवणे.
Feedback (प्रतिसाद):
प्रत्येक सरावानंतर शिक्षकाने लगेच प्रतिक्रिया देणे.
🔹 Example:
शिक्षक विद्यार्थ्यांना योग्य उच्चार शिकवण्यासाठी ऑडिओ रेकॉर्डिंग ऐकवतो.
विद्यार्थ्यांच्या त्रुटींकडे नकारात्मक न पाहता त्या शिकण्याच्या टप्पा (Learning Step) म्हणून स्वीकारणे.
संवेदनशीलता (Sensitivity) आणि सहनशीलता (Patience) ठेवणे.
नवीन पद्धतीने शिकवणे, जसे — खेळातून, प्रश्नोत्तरातून, उदाहरणातून.
विद्यार्थ्याचा आत्मविश्वास वाढवणे.
सतत निरीक्षण (Continuous Observation) ठेवणे.
🔹 त्रुटी विश्लेषण म्हणजे विद्यार्थ्याच्या चुकांचे निरीक्षण, कारण शोधणे आणि दुरुस्तीची योजना करणे.
🔹 त्रुटी म्हणजे शिकण्याचा एक नैसर्गिक भाग (Natural Process) आहे.
🔹 त्रुटींचे प्रमुख प्रकार – भाषिक, शब्दलेखन, अर्थविषयक, संकल्पनात्मक, ध्वन्यात्मक.
🔹 विश्लेषणाची प्रक्रिया – ओळख → वर्गीकरण → कारण शोधणे → सुधारणा.
🔹 सुधारात्मक अध्यापन (Remedial Teaching) म्हणजे चूक दुरुस्त करण्यासाठी विशेष शिक्षण देणे.
🔹 सुधारात्मक अध्यापनाच्या पाच टप्पे – निदान, विश्लेषण, सुधारणा, पुनरावृत्ती, पुनर्मूल्यांकन.
🔹 शिक्षकाने त्रुटींकडे शिक्षा म्हणून नव्हे तर संधी म्हणून (Opportunity to Learn) पाहावे.
💬 शिक्षक टिप (Teacher Tip):
विद्यार्थी जेव्हा चुका करतो, तेव्हा तो शिकतो.
शिक्षकाचे काम म्हणजे त्या चुका दाखवणे नव्हे, तर त्या चुका समजावून योग्य दिशा दाखवणे. 🌱
📋 Topics:-
Meaning: विचार, समज, स्मरणशक्ती, निर्णय घेणे, शिकणे इ. मेंदूशी संबंधित मानसिक प्रक्रिया.
(Mental processes related to thinking, understanding, memory and learning.)
Example:
विद्यार्थ्याने गणितातील समस्या स्वतःच्या cognitive skills वापरून सोडवली.
(The student solved the math problem using his thinking ability.)
Meaning: भावना, वृत्ती, मूल्य, सहानुभूती, प्रेरणा यांच्याशी संबंधित भाग.
(The emotional aspect of learning, dealing with attitudes and values.)
Example:
शिक्षकाने मुलांच्या आत्मविश्वासासाठी affective domain मध्ये प्रोत्साहन दिले.
Meaning: शिक्षकाने विद्यार्थ्याला शिकण्याच्या प्रक्रियेत टप्प्याटप्प्याने मार्गदर्शन देणे.
(Step-by-step support given by the teacher to help the learner achieve understanding.)
Example:
शिक्षकाने अवघड वाक्य रचना शिकवताना scaffolding वापरली — प्रथम सोपे उदाहरण दिले, नंतर गुंतागुंतीचे.
Meaning: विद्यार्थी जे स्वतः करू शकत नाही, पण शिक्षकाच्या किंवा मित्राच्या मदतीने करू शकतो ते क्षेत्र.
(The gap between what a learner can do alone and what they can do with help.)
Example:
मूल स्वतः इंग्रजी वाक्य लिहू शकत नव्हते, पण शिक्षकाच्या मदतीने ते शक्य झाले — हेच ZPD आहे.
Meaning: एखाद्या घटनेचे तात्पुरते स्पष्टीकरण किंवा अंदाज जो नंतर प्रयोगांनी तपासला जातो.
(A temporary idea or assumption tested by observation and experiment.)
Example:
Krashen यांनी भाषा शिकण्याबद्दल Input Hypothesis दिले की – आपण जेवढे समजू शकतो त्यापेक्षा थोडे कठीण इनपुट दिले तर शिकणे होते.
Meaning: शिकणाऱ्याला मिळणारी नवीन भाषा, शब्द, वाक्ये, संवाद इत्यादी.
(The language exposure a learner receives during learning.)
Example:
विद्यार्थी रोज इंग्रजी गाणी ऐकतो, हे त्याच्यासाठी language input आहे.
Meaning: ज्ञानाचे किंवा कौशल्यांचे स्तरांमध्ये केलेले वर्गीकरण.
(Classification of learning objectives or skills into levels.)
Example:
Bloom यांनी Taxonomy मध्ये शिकण्याचे 6 टप्पे दिले – Knowledge, Comprehension, Application, इत्यादी.
Meaning: जिथे विद्यार्थी वेगवेगळ्या भाषा बोलतात.
(A classroom where students speak different languages.)
Example:
महाराष्ट्रातील शाळेत काही विद्यार्थी मराठी बोलतात, काही हिंदी — ही एक multilingual classroom आहे.
Meaning: नवीन भाषा वापरताना चुकण्याची, हसवले जाण्याची किंवा अडखळण्याची भीती.
(Fear or nervousness when speaking or learning a new language.)
Example:
राहुलला इंग्रजीत बोलताना भीती वाटते, कारण मित्र त्याच्यावर हसतील — ही language anxiety आहे.
Meaning: जे विद्यार्थी इतरांपेक्षा थोडे हळू शिकतात पण प्रयत्नाने सुधारतात.
(Students who learn at a slower pace but can improve with support.)
Example:
शिक्षकाने slow learners साठी अतिरिक्त वेळ दिला आणि सोप्या उदाहरणांनी शिकवले.
Meaning: ज्यांची बुद्धिमत्ता, सर्जनशीलता किंवा शिकण्याची क्षमता सरासरीपेक्षा जास्त असते.
(Students who show high ability, creativity or exceptional performance.)
Example:
आर्या हा गणितात gifted student आहे, तो अवघड समस्या पटकन सोडवतो.
Meaning: सर्व विद्यार्थ्यांच्या क्षमतेनुसार वेगवेगळ्या पद्धतीने शिकवणे.
(Teaching method tailored to different learning needs of students.)
Example:
शिक्षकाने gifted विद्यार्थ्यांना संशोधन प्रकल्प दिला आणि slow learners साठी चित्रावर आधारित उपक्रम घेतला.
Meaning: विद्यार्थ्याला शिकण्याची इच्छा आणि आत्मविश्वास निर्माण करणारी शक्ती.
(The internal drive that makes a student eager to learn.)
Example:
शिक्षकाने कौतुकाचे शब्द वापरून विद्यार्थ्यांना शिकण्यासाठी motivation दिले.
Meaning: स्वतःवर विश्वास असणे की "मी हे करू शकतो."
(Belief in one’s own abilities.)
Example:
भाषेची भीती कमी करण्यासाठी मुलांना self-confidence वाढवणे आवश्यक आहे.
Meaning: विद्यार्थी एकमेकांकडून शिकतात, मदत करतात.
(Learning through help from classmates or friends.)
Example:
इंग्रजी वाचनात कमजोर विद्यार्थी peer support घेतो — मित्र त्याला उच्चार शिकवतो.
Cognitive Domain – विचार, स्मरण, तर्क (Piaget, Bloom).
Affective Domain – भावना, मूल्य, वृत्ती.
ZPD – विद्यार्थी शिक्षकाच्या मदतीने शिकतो.
Scaffolding – टप्प्याटप्प्याने आधार देणे.
Input Hypothesis – समजण्याजोगे इनपुट शिकण्यासाठी आवश्यक.
Bloom’s Taxonomy – शिकण्याचे स्तर (ज्ञान → विश्लेषण → निर्मिती).
Multilingual Classroom – वेगवेगळ्या भाषांचे विद्यार्थी.
Language Anxiety – चुकण्याची किंवा बोलण्याची भीती.
Slow Learners – हळू शिकणाऱ्यांना वैयक्तिक लक्ष द्या.
Gifted Students – आव्हानात्मक कार्य द्या.
Differentiated Teaching – सर्वांसाठी वेगवेगळ्या पद्धती.
Motivation + Confidence – यशस्वी शिकण्याचा पाया.
Jean Piaget (जाँ पियाजे) हा स्विस (Swiss) मानसशास्त्रज्ञ होता.
त्याने Cognitive Development Theory (ज्ञानात्मक विकास सिद्धांत / बौद्धिक विकास सिद्धांत) मांडला.
त्याच्या मते मुलांचे शिकणे हे active process (सक्रिय प्रक्रिया) आहे — मुलं स्वतः अनुभवातून ज्ञान निर्माण करतात.
Piaget ने सांगितले की मुलांचे विचार, समज आणि भाषा या सगळ्याचा विकास चार ठराविक टप्प्यांमध्ये (Stages) होतो.
प्रत्येक टप्प्यात विचारशक्ती, भाषा, आणि अनुभव घेण्याची पद्धत वेगळी असते.
➡️ मुख्य वैशिष्ट्ये :
बाळ फक्त इंद्रियांच्या (Senses) आणि शारीरिक हालचालींच्या (Motor actions) माध्यमातून शिकते.
या टप्प्यात बाळाला वस्तू कायम राहतात (Object Permanence) ही कल्पना तयार होते.
(उदा. खेळणे लपवले तरी ते अस्तित्वात आहे हे समजते.)
भाषा विकासाची सुरुवात (Beginning of Language Development) होते — बाळ बडबड करायला लागते.
➡️ उदाहरण:
आई म्हणते “बॉल कुठे?” – बाळ आजूबाजूला बघून बॉल शोधते.
👉 याच वेळी बाळाला शब्द आणि वस्तू यांचा संबंध (connection) समजायला लागतो.
➡️ मुख्य वैशिष्ट्ये :
मुलं आता शब्दांद्वारे विचार व्यक्त करायला शिकतात.
Symbolic Thinking (प्रतीकात्मक विचार) सुरू होतो — वस्तू आणि शब्द यांचा संबंध स्पष्ट होतो.
पण मुलं अजूनही स्वकेंद्री (Egocentric – आत्मकेंद्रित) असतात; त्यांना इतरांचा दृष्टिकोन समजत नाही.
Imaginative Play (कल्पनारम्य खेळ) वाढतो — मुलं गोष्टी सांगतात, भूमिकानाट्य करतात.
➡️ भाषा विकासाशी संबंध:
शब्दसंपत्ती झपाट्याने वाढते.
मुलं "का?", "कसं?" असे प्रश्न विचारतात.
उच्चारांमध्ये चुका असतात पण संवादाची क्षमता वाढते.
➡️ उदाहरण:
विद्यार्थी म्हणतो “मी डॉक्टर आहे!” आणि खेळात इंजेक्शन देतो — हे त्याच्या कल्पनारम्य (imaginative) विचाराचे उदाहरण आहे.
➡️ मुख्य वैशिष्ट्ये :
मुलं आता तर्कशुद्ध (Logical) विचार करू लागतात पण फक्त ठोस वस्तूंबाबत (Concrete objects).
Conservation (स्थित्यंतराची समज) निर्माण होते — उदा. पाणी एका कपातून दुसऱ्यात गेलं तरी त्याच प्रमाणात आहे हे कळतं.
मुलं गटात काम करणं, नियम पाळणं शिकतात.
➡️ भाषा विकासाशी संबंध:
भाषेमध्ये तर्कशुद्धता (Logic) आणि स्पष्टता (Clarity) येते.
वाक्यरचना व्यवस्थित होते.
गटचर्चा आणि गोष्ट सांगण्याची क्षमता वाढते.
➡️ उदाहरण:
शिक्षक म्हणतात, “दोन वेगवेगळ्या बाटल्यांमध्ये सारखं पाणी आहे का?” — विद्यार्थी निरीक्षण करून योग्य उत्तर देतो.
➡️ मुख्य वैशिष्ट्ये :
मुलं आता अमूर्त (Abstract Thinking) आणि Hypothetical Reasoning (कल्पित विचार) करू शकतात.
“जर असे झाले तर काय होईल?” असे प्रश्न विचारू लागतात.
नियोजन, अनुमान (prediction) आणि समस्या सोडवण्याची क्षमता वाढते.
➡️ भाषा विकासाशी संबंध:
भाषा आता संकल्पनात्मक (Conceptual) होते.
चर्चा, वादविवाद (debate), निबंधलेखन यासाठी भाषा प्रभावीपणे वापरतात.
➡️ उदाहरण:
विद्यार्थी म्हणतो, “जर पाऊस आला नाही तर शेतीला काय परिणाम होईल?” — हे abstract thinking चे उदाहरण आहे.
Piaget च्या मते भाषा ही विचारांचा परिणाम (Language is an outcome of thinking) आहे.
मुलं आधी विचारांची रचना (mental structure) तयार करतात आणि मग ते विचार भाषेत व्यक्त करतात.
म्हणूनच, भाषा शिकवताना शिक्षकाने मुलांना अनुभव, खेळ, प्रत्यक्ष कृती यामधून शिकण्याची संधी दिली पाहिजे.
मुलांचे भाषिक कौशल्य वाढवण्यासाठी समजून घेण्यावर (Understanding) भर दिला पाहिजे, केवळ पाठांतरावर नाही.
➡️ उदाहरण:
जर मुलाला ‘झाड वाढते’ हा अनुभव मिळाला, तर तो “झाड मोठं होतं” हे वाक्य स्वतः तयार करू शकतो.
शिक्षकाने विद्यार्थ्यांच्या विकासाच्या टप्प्यानुसार (Stage-wise) शिक्षण योजना तयार करावी.
Pre-operational Stage मध्ये चित्र, कथा, खेळ यांचा वापर करावा.
Concrete Stage मध्ये प्रयोग, निरीक्षण, हाताळणीची साधने वापरावी.
Formal Stage मध्ये चर्चा, प्रश्नोत्तर, निबंधलेखन अशा क्रियाकलापांनी विद्यार्थ्यांचा विचारविकास करावा.
भाषाशिक्षणासाठी अनुभवावर आधारित पद्धती वापरणे अधिक प्रभावी ठरते.
🔹 Jean Piaget – स्विस मानसशास्त्रज्ञ; ज्ञानात्मक विकास सिद्धांत मांडला.
🔹 विकासाचे चार टप्पे –
1️⃣ Sensory-Motor (0–2) – अनुभव, इंद्रिय व हालचाली.
2️⃣ Pre-Operational (2–7) – प्रतीकात्मक विचार, स्वकेंद्रीपणा.
3️⃣ Concrete Operational (7–11) – ठोस विचार, तर्कशुद्धता.
4️⃣ Formal Operational (11+) – अमूर्त विचार, अनुमान क्षमता.
🔹 भाषा विकास विचारांवर आधारित (Thinking-based) असतो.
🔹 Imaginative play, questioning, group work, discussion – हे भाषाविकासाचे प्रमुख घटक.
🔹 शिक्षकाने मुलांच्या विकासाच्या टप्प्यानुसार शिकवावे, जबरदस्ती पाठांतर टाळावे.
🔹 Piaget → Constructivist Approach (रचनावादी दृष्टिकोन) — मुलं स्वतः अनुभवातून ज्ञान घडवतात.
💬 Teacher Tip:
“विद्यार्थ्याला फक्त उत्तर शिकवू नका, त्याला प्रश्न विचारायला शिकवा.”
– हाच Piaget चा मुख्य संदेश आहे. 🌱
Lev Vygotsky (लेव व्यगोत्स्की) हा रशियन मानसशास्त्रज्ञ (Russian Psychologist) होता.
त्याने Sociocultural Theory (सामाजिक-सांस्कृतिक सिद्धांत) मांडला.
Vygotsky च्या मते मुलांचे शिक्षण आणि भाषा विकास हे सामाजिक परस्परसंवादातून (Social Interaction) घडतात.
त्याच्या सिद्धांतात दोन महत्त्वाचे संकल्पना आहेत —
👉 ZPD (Zone of Proximal Development – निकट विकास क्षेत्र)
👉 Scaffolding (आधार देणे / सहयोगात्मक मदत)
ZPD (निकट विकास क्षेत्र) म्हणजे मुलाला जे तो स्वतः करू शकत नाही, पण योग्य मार्गदर्शनाखाली (with guidance) करू शकतो ते क्षेत्र.
म्हणजेच ZPD हे विद्यार्थ्याच्या सध्याच्या ज्ञान आणि त्याच्या संभाव्य ज्ञानाच्या (potential learning) मधील अंतर आहे.
Vygotsky च्या मते शिक्षकाचे मुख्य काम म्हणजे — या ZPD क्षेत्रात विद्यार्थ्याला मदत करणे.
हे शिकण्याचे “सुवर्ण क्षेत्र (Golden Zone)” आहे, जिथे थोड्याशा मार्गदर्शनाने मुलं झपाट्याने शिकतात.
➡️ उदाहरण (Example):
एका मुलाला एकट्याने गणिताचे उदाहरण सोडवता येत नाही, पण शिक्षक थोडं मार्गदर्शन देतो — आणि मुलं ते उदाहरण पूर्ण करतात.
👉 हेच त्याचे ZPD क्षेत्र आहे.
Actual Development (प्रत्यक्ष विकास):
जे विद्यार्थी स्वतःच्या प्रयत्नाने (independently) करू शकतात.
उदा. मुलगा स्वतः अक्षरे ओळखतो.
Potential Development (संभाव्य विकास):
जे विद्यार्थी शिक्षक, पालक किंवा मित्रांच्या मदतीने (with assistance) करू शकतात.
उदा. शिक्षक मदत करतो आणि मुलगा शब्द तयार करतो.
ZPD = Potential Development – Actual Development
म्हणजेच मार्गदर्शनाने होणारे शिकण्याचे क्षेत्र.
Scaffolding (आधार देणे) म्हणजे शिक्षकाने दिलेली तात्पुरती मदत (temporary support) जी विद्यार्थ्याला नवीन कौशल्य शिकताना दिली जाते.
“Scaffold” हा शब्द इमारत बांधताना वापरल्या जाणाऱ्या आधाराच्या रचनेवरून (building support) घेतलेला आहे.
विद्यार्थी जेव्हा शिकण्यात निपुण होतो, तेव्हा हा आधार हळूहळू काढून घेतला जातो.
➡️ उदाहरण:
शिक्षक विद्यार्थ्याला नवीन शब्द लिहायला शिकवतो. सुरुवातीला शिक्षक हात धरून लिहायला मदत करतो → नंतर फक्त दाखवतो → शेवटी विद्यार्थी स्वतः लिहितो.
👉 ही प्रक्रिया म्हणजेच Scaffolding.
Verbal Scaffolding (मौखिक आधार):
शिक्षक प्रश्न विचारून किंवा सूचक वाक्यांनी मदत करतो.
उदा. “तू पुढचा शब्द ओळखू शकतोस का?”
Visual Scaffolding (दृश्य आधार):
चित्र, चार्ट, फ्लॅशकार्ड वापरून मदत करणे.
उदा. ‘प्राणी’ शिकवताना त्यांचे चित्र दाखवणे.
Modeling (प्रदर्शन):
शिक्षक स्वतः कृती दाखवतो आणि विद्यार्थी अनुकरण करतात.
उदा. शिक्षक शब्दांचे उच्चार दाखवतो आणि विद्यार्थी ते पुनरावृत्ती करतात.
Prompting / Hints (संकेत देणे):
लहान संकेत देऊन विद्यार्थ्याला योग्य दिशेने नेणे.
उदा. शिक्षक म्हणतो, “हा शब्द ‘प’ ने सुरू होतो, आठव बघ…”
ZPD हे शिकण्याचे क्षेत्र (Zone) आहे आणि
Scaffolding हे त्या क्षेत्रात दिलेले सहयोग (Support) आहे.
Scaffolding हे ZPD मध्येच प्रभावी ठरते कारण विद्यार्थ्याला मार्गदर्शनाची गरज असते.
एकदा विद्यार्थी सक्षम झाला की शिक्षकाचे Scaffolding हळूहळू कमी केले जाते.
➡️ उदाहरण:
विद्यार्थी वाचन शिकत असताना —
प्रथम शिक्षक त्याच्यासोबत वाचतो (Scaffolding) → नंतर विद्यार्थी एकटाच वाचतो (ZPD पूर्ण).
शिक्षकाने प्रत्येक विद्यार्थ्याचा ZPD ओळखणे (Identify ZPD) आवश्यक आहे.
विद्यार्थ्याच्या स्तरानुसार योग्य मदत (Scaffolding) द्यावी.
विद्यार्थ्यांना peer learning (मित्रांद्वारे शिकणे) ची संधी द्यावी — कारण सहकारी मदत ही ZPD वाढवते.
शिकण्याच्या प्रक्रियेत प्रश्नोत्तर, चर्चासत्र, प्रात्यक्षिक, खेळ वापरावे.
शिक्षकाने विद्यार्थ्याच्या आत्मविश्वासावर भर द्यावा, टीका टाळावी.
➡️ उदाहरण:
शिक्षक म्हणतो, “तू पहिला शब्द वाच, मी दुसरा वाचतो” → एकत्र शिकणे म्हणजेच प्रभावी ZPD शिक्षण.
🔹 Lev Vygotsky – रशियन मानसशास्त्रज्ञ; सामाजिक-सांस्कृतिक सिद्धांत मांडला.
🔹 शिकणे हे सामाजिक परस्परसंवादातून (Social Interaction) घडते.
🔹 ZPD (Zone of Proximal Development) → जे मुलं एकटी करू शकत नाहीत पण मार्गदर्शनाने करू शकतात ते क्षेत्र.
🔹 Scaffolding (आधार देणे) → शिक्षकाची तात्पुरती मदत जी विद्यार्थी आत्मनिर्भर होईपर्यंत दिली जाते.
🔹 ZPD = Potential – Actual Learning.
🔹 शिक्षकाने ZPD ओळखून Scaffolding वापरावी.
🔹 हळूहळू आधार कमी करणे म्हणजे independent learning (स्वतंत्र शिक्षण).
🔹 Peer support, group work, visual aids, hints हे सर्व Scaffolding चे प्रकार आहेत.
🔹 Piaget म्हणतो – “शिकणे हे वैयक्तिक अनुभवातून,”
Vygotsky म्हणतो – “शिकणे हे सामाजिक सहकार्याने.”
💬 Teacher Tip:
“विद्यार्थ्याला शिकवताना त्याला उत्तर देऊ नका,
पण योग्य दिशेने मार्गदर्शन करा — हेच Scaffolding आहे.” 🌱
हवे असल्यास मी पुढचा भाग —
👉 “Piaget आणि Vygotsky यांची तुलनात्मक मांडणी (Comparison for CTET)”
तयार करून देऊ शकतो का?
Stephen Krashen हे एक प्रसिद्ध भाषा-अर्जन तज्ज्ञ (Language Acquisition Expert) आहेत.
त्यांनी Second Language Acquisition (द्वितीय भाषा अर्जन) या विषयावर अनेक सिद्धांत मांडले.
त्यातील सर्वात प्रसिद्ध सिद्धांत म्हणजे — Input Hypothesis (इनपुट गृहितक).
या सिद्धांतानुसार, विद्यार्थी भाषा शिकतो तेव्हा जेव्हा त्याला थोडं अवघड पण समजणारे इनपुट मिळते.
🧩 उदा. – जर एखादं मूल “This is a cat” समजतं आणि शिक्षक पुढं म्हणतात “This is a black cat sitting on the wall”, तर त्याला नवीन शब्द black, sitting आणि wall समजायला लागतात.
Input Hypothesis सांगतो की,
विद्यार्थी भाषा शिकण्यासाठी “समजण्यासारखं इनपुट (Comprehensible Input)” आवश्यक आहे.
Krashen यांनी हे संकल्पनात्मक सूत्र मांडले:
👉 i + 1
जिथे –
i = विद्यार्थीचं सध्याचं भाषेचं ज्ञान (Current level)
+1 = पुढच्या पातळीचं थोडं कठीण पण समजण्याजोगं इनपुट (Slightly higher level input)
🧩 उदा. – जर एखाद्या विद्यार्थ्याला “I eat mango.” समजतं, आणि शिक्षक म्हणतात “I am eating a mango.” —
तर त्याला नवीन रचना ‘am eating’ कळते. हेच “i + 1” आहे.
Comprehensible Input (समजण्यासारखं भाषिक इनपुट) म्हणजे –
विद्यार्थी थोडंसे नवीन पण अर्थ समजेल अशा पद्धतीने ऐकतो किंवा वाचतो.
यात शिक्षकाचा आवाज, चित्रं, हावभाव, उदाहरणं, संदर्भ, इत्यादी गोष्टी विद्यार्थ्याला अर्थ समजायला मदत करतात.
🧩 उदा. – शिक्षक “The dog is running” म्हणताना कुत्र्याचं चित्र दाखवतो, तर मुलं लगेच अर्थ जोडतात.
Krashen यांनी Input Hypothesis शिवाय आणखी चार सिद्धांत सांगितले आहेत, जे या सिद्धांताशी जोडलेले आहेत:
Acquisition-Learning Hypothesis
भाषा शिकणे हे दोन प्रकारचं असतं —
a) Acquisition (अर्जन) – नैसर्गिकरित्या शिकणं
b) Learning (अभ्यास) – नियम शिकून शिकणं
Krashen म्हणतात की भाषा अर्जन नैसर्गिक वातावरणातच जास्त प्रभावी होतं.
Monitor Hypothesis
आपण शिकलो ती व्याकरण नियमांद्वारे “तपासणी (Monitoring)” साठी वापरतो, बोलताना नाही.
Natural Order Hypothesis
भाषा शिकण्याचा क्रम सर्वांसाठी काही प्रमाणात सारखाच असतो.
Affective Filter Hypothesis
जर विद्यार्थी भीती, ताण, आत्मविश्वासाचा अभाव या स्थितीत असेल, तर तो भाषा नीट शिकू शकत नाही.
म्हणून शिक्षकांनी आत्मविश्वास वाढवणारे वातावरण निर्माण करावे.
Input Hypothesis
विद्यार्थी केवळ “Comprehensible Input” मिळाल्यानेच भाषा अर्जित करतो.
हा सिद्धांत भाषिक वातावरणावर (Language Environment) भर देतो.
विद्यार्थ्याला नैसर्गिकरीत्या ऐकण्याची व समजण्याची संधी मिळाली, तर तो भाषा शिकतो.
हे “Grammar Teaching” पेक्षा Meaning-based Learning (अर्थावर आधारित शिकणं) अधिक प्रभावी आहे.
🧩 उदा. – वर्गात फक्त नियम शिकवण्यापेक्षा शिक्षकांनी कथा सांगावी, गाणी गायला द्यावी किंवा चित्रांवर चर्चा घडवावी.
चित्रे, गोष्टी आणि हावभाव (Visual & Gestural Support):
– भाषेचा अर्थ समजण्यासाठी चित्रं व कृतींचा वापर करा.
– उदा. – “The boy is jumping” सांगताना उडी मारण्याची कृती दाखवा.
सोप्या भाषेत संवाद (Simple Contextual Talk):
– शिक्षकांनी विद्यार्थ्यांच्या पातळीनुसार वाक्ये बोलावीत.
– उदा. – “Open your book”, “Write your name”, “Show me your pencil.”
Context-based Learning:
– शिकवताना परिस्थितीशी जोडलेलं भाषिक इनपुट द्यावं.
– उदा. – वर्गातील वस्तूंचा वापर करून “This is a chair, this is a table.”
Reading & Listening Practice:
– गोष्टी वाचणे, गाणी ऐकणे, लघुकथा सांगणे — हे नैसर्गिक इनपुटचे साधन आहेत.
जेव्हा मुलांना i + 1 इनपुट सतत मिळतं,
तेव्हा ते शब्दसंग्रह (Vocabulary), वाक्यरचना (Sentence structure), आणि अर्थ समज (Comprehension) शिकतात.
त्यामुळे त्यांची बोलण्याची आणि लिहिण्याची क्षमता वाढते.
🧩 उदा. – रोज इंग्रजी गाणी किंवा गोष्टी ऐकणाऱ्या मुलांना वाक्यांचा नैसर्गिक वापर येतो, जरी त्यांनी नियम शिकले नसले तरी.
शिक्षकांनी भाषिक वातावरण समृद्ध (Rich Language Environment) ठेवावे.
विद्यार्थ्यांना ऐकायला, वाचायला, बोलायला आणि लिहायला वारंवार संधी द्यावी.
चुका दुरुस्त करताना भीती नको निर्माण करायला.
Natural conversation ला प्रोत्साहन द्यावे.
प्रत्येक विद्यार्थ्याला “i + 1” इनपुट वेगळं असतं, म्हणून सर्वांना समान पातळीचं इनपुट देणं कठीण असतं.
काही वेळा व्याकरणिक नियम समजावून सांगणंही आवश्यक ठरतं.
Stephen Krashen यांनी भाषा अर्जनाचे पाच सिद्धांत दिले.
Input Hypothesis सांगतो की विद्यार्थी “i + 1” पातळीचं Comprehensible Input मिळाल्यावर भाषा शिकतो.
“Input” म्हणजे थोडं अवघड पण समजण्याजोगं भाषिक साहित्य.
शिक्षकाने वर्गात अर्थपूर्ण, आनंददायी वातावरण तयार करणे आवश्यक आहे.
Fear-free environment + Continuous exposure = Better learning.
हे सिद्धांत Grammar-based learning पेक्षा Natural learning ला प्रोत्साहन देतात.
Benjamin Bloom या शिक्षणतज्ज्ञाने 1956 साली Learning Objectives (शिकण्याचे उद्दिष्टे) समजावण्यासाठी एक वर्गीकरण प्रणाली दिली.
त्याला म्हणतात Bloom’s Taxonomy (ब्लूमचं वर्गीकरण).
या वर्गीकरणाचा उपयोग शिक्षकांना विद्यार्थ्यांच्या बौद्धिक (Cognitive), भावनिक (Affective) आणि कौशल्यात्मक (Psychomotor) विकासाचे उद्दिष्ट ठरवण्यासाठी होतो.
🧩 उदा. – शिक्षक ठरवतो की विद्यार्थ्यांना फक्त “पाठ लक्षात ठेवायचा आहे” की “त्यातून नवीन काही निर्माण करायचं आहे.”
Cognitive Domain (बौद्धिक क्षेत्र) – विचार, ज्ञान, समज, विश्लेषणाशी संबंधित.
Affective Domain (भावनिक क्षेत्र) – भावना, वृत्ती, मूल्ये, आणि संवेदना यांच्याशी संबंधित.
Psychomotor Domain (कौशल्यात्मक क्षेत्र) – हाताने करावयाच्या क्रिया, हालचाली आणि कौशल्याशी संबंधित.
👉 CTET साठी प्रामुख्याने Cognitive आणि Affective Domain विचारले जातात.
Bloom नुसार हे क्षेत्र विद्यार्थ्याच्या विचारशक्ती आणि ज्ञान प्रक्रिया (Thinking & Knowledge Process) शी संबंधित आहे.
हे 6 स्तरांमध्ये (Levels) विभागले आहे — सोप्यापासून अवघड दिशेने.
या टप्प्यात विद्यार्थी केवळ माहिती लक्षात ठेवतो.
शब्द, व्याख्या, तारीख, तथ्ये — ही “माहितीची साठवण” असते.
🧠 उदा. – “भारताची राजधानी दिल्ली आहे.” हे लक्षात ठेवणे.
📌 Keywords: Define, List, Name, Recall, Identify
विद्यार्थी माहिती समजून घेतो, तिचा अर्थ सांगू शकतो.
तो वाक्याचा अर्थ, मुद्दा समजून स्वतःच्या शब्दात सांगतो.
🧠 उदा. – शिक्षकाने कथा सांगितल्यानंतर विद्यार्थी तिचा अर्थ सांगतो.
📌 Keywords: Explain, Describe, Summarize, Interpret
विद्यार्थी शिकलंले ज्ञान नवीन परिस्थितीत वापरतो.
तो नियम, सूत्रं किंवा संकल्पना व्यवहारात आणतो.
🧠 उदा. – गणितात शिकलेलं “गुणाकाराचे सूत्र” समस्येत वापरणे.
📌 Keywords: Use, Apply, Demonstrate, Solve
विद्यार्थी एखादी संकल्पना किंवा माहिती तुकड्यांमध्ये विभागतो, भाग ओळखतो आणि त्यांचं नातं समजतो.
🧠 उदा. – “कथेतील मुख्य पात्र आणि सहाय्यक पात्र यांचं वेगळं विश्लेषण करणे.”
📌 Keywords: Compare, Contrast, Examine, Classify
विद्यार्थी वेगवेगळ्या कल्पना एकत्र करून काहीतरी नवीन तयार करतो.
हा “सर्जनशील विचार (Creative Thinking)” चा टप्पा आहे.
🧠 उदा. – शिकलेल्या शब्दांवरून नवीन कविता लिहिणे.
📌 Keywords: Create, Design, Formulate, Compose
विद्यार्थी स्वतःच्या किंवा इतरांच्या कल्पनांचे मूल्य ठरवतो.
तो न्याय, मत, कारणे आणि निर्णय देतो.
🧠 उदा. – “या गोष्टीत लेखकाचा संदेश योग्य आहे का?” यावर आपलं मत देणे.
📌 Keywords: Judge, Evaluate, Justify, Critique
या क्षेत्रात विद्यार्थ्याच्या भावना, वृत्ती (Attitude), मूल्ये (Values) आणि सामाजिक प्रतिसाद (Emotional Response) चा विकास होतो.
हा भाग Krathwohl यांनी विकसित केला.
विद्यार्थी एखादी गोष्ट लक्षपूर्वक ऐकतो किंवा पाहतो.
शिकण्याचा पहिला टप्पा म्हणजे “लक्ष देणे”.
🧩 उदा. – शिक्षक बोलताना विद्यार्थी शांतपणे ऐकतो.
विद्यार्थी शिकलेल्या गोष्टीला प्रतिसाद देतो, चर्चेत सहभागी होतो.
🧩 उदा. – वर्गात शिक्षकाने प्रश्न विचारला की विद्यार्थी हात वर करतो.
विद्यार्थी एखाद्या गोष्टीला मूल्य देतो, तिला महत्त्व देतो.
नैतिक व सामाजिक मूल्यं अंगी बाणवली जातात.
🧩 उदा. – “प्रामाणिकपणा” हा चांगला गुण आहे हे मान्य करणे.
विद्यार्थी विविध मूल्ये एकत्र करतो आणि त्यांचं स्वतःचं तत्त्वज्ञान तयार करतो.
🧩 उदा. – विद्यार्थी ठरवतो की “मी प्रामाणिकपणे आणि मेहनतीने काम करणार.”
विद्यार्थी त्या मूल्यांनुसार वागू लागतो.
मूल्यं त्याच्या व्यक्तिमत्त्वाचा भाग बनतात.
🧩 उदा. – “प्रामाणिकपणा, जबाबदारी, सहकार्य” हे मूल्यं त्याच्या रोजच्या वागणुकीत दिसतात.
शिक्षकाला शिकवणूक उद्दिष्ट स्पष्टपणे ठरवण्यास मदत होते.
मूल्यांकन (Assessment) करताना कोणत्या पातळीचं ज्ञान तपासायचं हे समजतं.
विद्यार्थ्यांच्या Higher Order Thinking Skills (उच्चस्तरीय विचारशक्ती) विकसित होतात.
अध्यापन Objective-based व Meaningful बनतं.
🧩 उदा. – फक्त “कविता पाठ कर” एवढं न सांगता “कवितेचा अर्थ स्पष्ट कर” किंवा “त्या विषयावर नवी कविता तयार कर” हे सांगणे.
Lesson Planning करताना:
– उद्दिष्टे “Cognitive + Affective” दोन्ही क्षेत्रात ठेवा.
– उदा. “विद्यार्थी कथा समजून घेईल (Cognitive)” आणि “सहानुभूती विकसित करेल (Affective)”.
Activity Design करताना:
– प्रश्न पातळीवर वाढवत न्या — “What?”, “Why?”, “How?”, “Can you create...?”
Evaluation करताना:
– केवळ स्मरणावर आधारित प्रश्न न विचारता,
विचार, विश्लेषण आणि सर्जनशीलता तपासणारे प्रश्न घ्या.
Bloom’s Taxonomy हे शिकण्याच्या उद्दिष्टांचे वर्गीकरण आहे.
तीन क्षेत्रे – Cognitive (विचार), Affective (भावना), Psychomotor (कौशल्य).
Cognitive Domain – 6 पातळ्या:
👉 Knowledge → Comprehension → Application → Analysis → Synthesis → Evaluation.
Affective Domain – 5 पातळ्या:
👉 Receiving → Responding → Valuing → Organization → Characterization.
हे शिक्षकांना शिकवणूक आणि मूल्यांकन तार्किक, संगठित आणि अर्थपूर्ण करण्यास मदत करते.
Bloom’s Taxonomy मुळे विद्यार्थ्यांमध्ये Higher Order Thinking (HOTS) आणि Value-based Learning दोन्ही विकसित होतात.
🌱 निष्कर्ष:
Bloom चं वर्गीकरण म्हणजे शिक्षणाच्या उद्दिष्टांचं नकाशा आहे —
जो शिक्षकाला सांगतो की, “विद्यार्थ्याला केवळ माहिती लक्षात ठेवायला शिकवायचं आहे की, विचार करायला व मूल्यं स्वीकारायला शिकवायचं आहे.” 🌟
भारत हा बहुभाषिक देश (Multilingual Nation) आहे — म्हणजे इथे लोक अनेक भाषा बोलतात.
शाळांमध्येही विद्यार्थ्यांची मातृभाषा, घरची भाषा, आणि शाळेची भाषा वेगवेगळी असू शकते.
त्यामुळे वर्गात शिकवताना शिक्षकाला भाषिक विविधतेचे (Linguistic Diversity) आव्हान येते.
या परिस्थितीत शिक्षकाने समज, संवाद आणि सहभाग वाढवण्यासाठी योग्य रणनीती (Strategies) वापरणे आवश्यक आहे.
🧩 उदा. – वर्गात काही मुले मराठी, काही हिंदी आणि काही उर्दू बोलणारी असल्यास संवादात अडचणी निर्माण होतात.
ज्या वर्गात विद्यार्थी वेगवेगळ्या भाषिक पार्श्वभूमीतून (Language Backgrounds) येतात, त्याला बहुभाषिक वर्ग म्हणतात.
शिक्षक आणि विद्यार्थी यांच्या भाषांमध्ये फरक असतो.
अशा वर्गात भाषिक समज (Comprehension), संवाद (Communication) आणि शिकण्याची गती (Learning Pace) वेगळी असते.
🧩 उदा. – शिक्षक मराठीत शिकवतो, पण काही विद्यार्थी घरी हिंदी बोलतात. त्यामुळे काही शब्द त्यांना समजायला वेळ लागतो.
विद्यार्थ्यांना शिकवली जाणारी भाषा पूर्णपणे समजत नाही.
त्यामुळे विषयाचा अर्थ, सूचना किंवा संकल्पना समजण्यात अडथळा येतो.
🧠 उदा. – शिक्षक म्हणतो “कृती दाखवा”, पण हिंदी भाषिक मुलाला “कृती” शब्दाचा अर्थच समजत नाही.
विद्यार्थी आणि शिक्षक यांची भाषा वेगळी असल्याने एकमेकांशी संवाद (Interaction) कमी होतो.
विद्यार्थी प्रश्न विचारायला घाबरतात किंवा चुकतात.
🧠 उदा. – मराठी बोलणारा विद्यार्थी हिंदीत विचारलेल्या प्रश्नाला उत्तर देण्यास संकोचतो.
भाषेतील चुका झाल्यामुळे विद्यार्थी हास्याचा विषय होतात किंवा कमी लेखले जातात.
त्यामुळे त्यांचा आत्मविश्वास (Confidence) कमी होतो.
🧠 उदा. – विद्यार्थी चुकीचा शब्द वापरतो, आणि वर्गात हशा होतो.
भाषा नीट समजली नाही तर विषय समजणंही अवघड होतं.
विद्यार्थ्यांच्या गुणांवर परिणाम होतो.
🧠 उदा. – विज्ञानात संकल्पना चांगली असली तरी भाषेतील शब्द न समजल्याने उत्तर चुकीचं येतं.
शिक्षकाला प्रत्येक विद्यार्थ्याची भाषा समजून घेऊन शिकवावे लागते.
वेळ, संयम आणि अतिरिक्त प्रयत्न लागतात.
🧠 उदा. – शिक्षकाला एकाच विषयासाठी मराठी व हिंदी दोन्ही भाषांमध्ये उदाहरणं द्यावी लागतात.
शिक्षक विद्यार्थ्यांच्या घरच्या भाषेचा उपयोग शिकवणीत मदत म्हणून करू शकतो.
नवीन संकल्पना शिकवताना प्रथम मातृभाषेत (Mother Tongue) सांगून नंतर शालेय भाषेत स्पष्ट करावी.
🧩 उदा. – “पाणी” शब्द मराठीत सांगून मग “Water” हा English शब्द ओळख करून देणे.
चित्र, चार्ट, फ्लॅशकार्ड्स, व्हिडिओज (Audio-Visual Aids) यांचा वापर करून अर्थ स्पष्ट करता येतो.
यामुळे भाषेची अडचण कमी होते आणि शिकणे आनंददायक होते.
🧩 उदा. – फळ्यावर चित्र दाखवून शब्द सांगणे: “Sun – सूर्य.”
विद्यार्थ्यांना गटात (Groups) विभागा — जिथे वेगवेगळ्या भाषेचे विद्यार्थी एकत्र काम करतील.
ते एकमेकांना अर्थ सांगतात, त्यामुळे शिकणं नैसर्गिक होतं.
🧩 उदा. – मराठी विद्यार्थी हिंदी मित्राला “शब्दाचा अर्थ” समजावतो.
सर्व भाषांचा सन्मान करण्याची वृत्ती विकसित करावी.
शिक्षकाने कोणतीही भाषा “कमी” किंवा “अडथळा” म्हणून पाहू नये.
🧩 उदा. – शिक्षक सांगतो, “आपण सर्व भाषा सुंदर आहेत — मराठी, हिंदी, उर्दू.”
पुस्तके, चार्ट्स, शब्दसूची (Word Lists) दोन-तीन भाषांमध्ये तयार करावी.
त्यामुळे विद्यार्थ्यांना नवीन शब्द पटकन लक्षात राहतात.
🧩 उदा. – Chart वर लिहा: “फूल – Flower – Phool.”
विद्यार्थी आपली भाषा वापरूनही विचार मांडू शकतो हे शिक्षकाने स्पष्ट करावे.
Code Switching / Mixing (भाषेचा मिश्र वापर) परवानगीने वापरावा.
🧩 उदा. – विद्यार्थी म्हणतो, “Teacher, मी water प्यायला जातो.” — शिक्षक त्याला थांबवू नये.
Translation Apps, Online Dictionaries, Language Games वापरून भाषिक अंतर कमी करता येते.
Visuals व Audio Clips च्या मदतीने समज वाढते.
🧩 उदा. – शिक्षक Google Translate वर मराठी शब्दाचा हिंदी अर्थ दाखवतो.
शिक्षकांनी विविध भाषांबद्दल जागरूकता आणि सहानुभूती ठेवावी.
बहुभाषिक शिक्षणाच्या प्रशिक्षण कार्यशाळा (Workshops) अटेंड कराव्यात.
🧩 उदा. – शिक्षक प्रशिक्षणात “Inclusive Language Strategies” शिकतात.
Facilitator (सुविधादाता): शिकणं सोपं करण्यासाठी वातावरण निर्माण करणे.
Motivator (प्रेरक): विद्यार्थ्यांना आत्मविश्वासाने व्यक्त होण्यासाठी प्रोत्साहित करणे.
Mediator (संवाद दुवा): विविध भाषिक विद्यार्थ्यांमध्ये समज निर्माण करणे.
Innovator (नवोन्मेषक): विविध भाषा वापरून सर्जनशील उपक्रम घेणे.
🧩 उदा. – वर्गात “भाषा सप्ताह” साजरा करणे, जिथे प्रत्येक दिवस वेगवेगळ्या भाषेवर लक्ष केंद्रीत केलं जातं.
बहुभाषिक वर्ग (Multilingual Classroom) म्हणजे विविध भाषिक पार्श्वभूमीचे विद्यार्थी असलेला वर्ग.
मुख्य समस्या: समजण्याची अडचण, संवादातील अडथळे, आत्मविश्वासाची कमतरता, शैक्षणिक कामगिरी कमी होणे.
मुख्य उपाय:
भाषिक सेतू तयार करणे
दृश्य साधने वापरणे
गटात शिकवणूक करणे
सर्व भाषांचा सन्मान राखणे
ICT व Translation Tools वापरणे
शिक्षकाने संवेदनशीलता (Sensitivity) आणि सहिष्णुता (Tolerance) राखून शिकवणूक करावी.
🌈 निष्कर्ष:
बहुभाषिक वर्ग हे आव्हान असले तरी तेच विद्यार्थ्यांच्या भाषिक समृद्धी (Linguistic Enrichment) चे मोठं साधन आहे.
शिक्षकाने योग्य रणनीती वापरल्यास प्रत्येक भाषा वर्गातील शिकण्याची शक्ती (Strength) ठरू शकते, अडथळा नाही. 💡
भाषा ही संवादाचे प्रमुख साधन आहे. पण काही विद्यार्थ्यांना भाषेचा वापर करताना भीती (Fear) किंवा ताण (Stress) जाणवतो.
ह्यालाच भाषा भीती (Language Anxiety) म्हणतात.
ही भीती विद्यार्थ्यांच्या शिकण्याच्या प्रक्रियेला (Learning Process) आणि आत्मविश्वासाला (Confidence) अडथळा आणते.
🧩 उदा. – विद्यार्थी इंग्रजी वर्गात शिक्षकाने विचारलेल्या प्रश्नाला उत्तर देण्यास घाबरतो कारण त्याला “चुकीचे बोलू नये” ही भीती असते.
Language Anxiety म्हणजे एखाद्या विद्यार्थ्याला भाषा शिकताना किंवा वापरताना होणारा मानसिक ताण (Mental Tension).
ही भीती वर्गात बोलताना (Speaking), लिहिताना (Writing), ऐकताना (Listening) किंवा वाचताना (Reading) सुद्धा जाणवू शकते.
या भीतीमुळे विद्यार्थी शिकण्याकडे दुर्लक्ष (Avoidance) करतात किंवा संवाद टाळतात (Lack of Participation).
🧠 Simple Example:
विद्यार्थी म्हणतो — “मी बोलणार नाही, माझं English खराब आहे!”
विद्यार्थी चुकीचे बोलल्यास शिक्षक किंवा मित्र हसतील अशी भीती वाटते.
त्यामुळे तो बोलणं टाळतो.
🧩 उदा. – “Teacher, I goed to school” असं म्हटल्यावर वर्गात हशा होतो.
विद्यार्थ्यांना वाटतं की “मी इतरांपेक्षा कमी जाणतो”.
त्यामुळे ते बोलण्यास संकोचतात.
🧩 उदा. – “माझं उच्चारण (Pronunciation) बरोबर नाही” अशी भावना निर्माण होते.
पूर्वी शिक्षकाने रागावले, हसले किंवा कमी लेखले असल्यास ती आठवण कायम राहते.
त्यामुळे विद्यार्थी पुन्हा बोलण्यास घाबरतो.
🧩 उदा. – एकदा चुकीचे उत्तर दिल्यामुळे शिक्षकांनी समोर ओरडलं, त्यामुळे विद्यार्थी गप्प बसतो.
काही शाळांमध्ये भाषिक स्पर्धा जास्त असल्याने विद्यार्थी स्वतःला कमी समजतात.
“मी तितकं चांगलं बोलू शकत नाही” ही भावना भीती वाढवते.
शिक्षक जर खूप कठोर (Strict) किंवा उपहासात्मक (Sarcastic) असेल, तर विद्यार्थी बोलायला धजावत नाही.
🧩 उदा. – “असं कोणी बोलतं का?” – अशा प्रतिक्रियेमुळे भीती वाढते.
शब्दसंग्रह (Vocabulary) कमी असल्याने विद्यार्थी वाक्य पूर्ण करू शकत नाही.
त्यामुळे चुका होतात आणि भीती वाढते.
विद्यार्थी वर्गात बोलणं टाळतो.
उत्तर देताना घाबरणं, अडखळणं (Stammering) किंवा थरथरणं (Trembling).
प्रश्न विचारला की गप्प बसणं (Silence).
शिकवणीच्या वेळेस ध्यान विचलित होणं (Lack of Focus).
“मला काही कळत नाही” किंवा “मी नाही करू शकत” असे वाक्य नेहमी म्हणणे.
🧩 उदा. – विद्यार्थी शिक्षकाच्या नजरेपासून दूर बसण्याचा प्रयत्न करतो.
शिकण्यात मागे राहणं (Low Academic Performance)
संपर्क टाळणं (Avoiding Communication)
स्वत:वरचा विश्वास कमी होणं (Loss of Self-Esteem)
भाषा शिकण्याची आवड कमी होणं (Loss of Interest)
सामाजिक संवादात कमी सहभाग (Social Withdrawal)
🧠 उदा. – विद्यार्थी वर्गाबाहेरही इतरांशी संवाद टाळतो कारण त्याला आपली भाषा नीट येत नाही असं वाटतं.
वर्गात उत्साहवर्धक (Encouraging) वातावरण ठेवावे.
चुका झाल्या तरी विद्यार्थ्याला हसवू नये.
🧩 उदा. – शिक्षक म्हणतो, “चुका झाल्या तरी चालतील, आपण शिकत आहोत.”
विद्यार्थ्यांना Pair Work / Group Work मध्ये बोलायला द्यावं.
गटात बोलल्याने भीती कमी होते आणि आत्मविश्वास वाढतो.
🧩 उदा. – दोन विद्यार्थ्यांना संवाद (Dialogue) तयार करून दाखवायला सांगणे.
विद्यार्थी बोलण्याचा प्रयत्न करताच त्याचे कौतुक करावे.
यामुळे तो पुढे बोलण्यास तयार होतो.
🧩 उदा. – “तू छान प्रयत्न केला, पुढच्यावेळी अजून चांगलं होईल.”
Language Games, कथा सांगणे, अभिनय (Role Play)** यामुळे भाषा शिकणं आनंददायक होतं.
भीती आपोआप कमी होते.
🧩 उदा. – “शब्द ओळखा” खेळ – विद्यार्थी बोलायला उत्साही होतात.
शिक्षकाने विद्यार्थ्यांच्या भीतीला समजून घेऊन संयमाने मार्गदर्शन करावं.
हसणं, टोचणं किंवा दोष देणं टाळावं.
सुरुवातीला सोपे शब्द, मग वाक्य, नंतर संवाद – अशा क्रमाने शिकवावे.
अचानक मोठं बोलायला सांगितल्यास भीती वाढते.
🧩 उदा. – आधी “My name is ___” वाक्य शिकवून नंतर “I study in class ___.”
सुरुवातीला मातृभाषेचा थोडा वापर करून विद्यार्थ्याला अर्थ समजावून द्यावा.
हळूहळू त्याला शिकवायच्या भाषेकडे आणावं.
भाषिक भीती कमी करण्यासाठी Videos, Audio Clips, Language Apps वापराव्यात.
विद्यार्थी ऐकून व बघून शिकतात, बोलायला प्रेरित होतात.
🧩 उदा. – “Hello App” वरून इंग्रजी उच्चार ऐकवणे.
विद्यार्थ्यांमध्ये विश्वास (Trust) निर्माण करणे.
सकारात्मक फीडबॅक (Positive Feedback) देणे.
भयमुक्त वातावरण (Fear-Free Atmosphere) तयार करणे.
प्रत्येक विद्यार्थ्याच्या प्रयत्नाची दखल (Acknowledgement of Effort) घेणे.
भाषिक प्रगतीसाठी सातत्याने प्रोत्साहन (Continuous Encouragement) देणे.
भाषा भीती (Language Anxiety) म्हणजे भाषेचा वापर करताना होणारा मानसिक ताण किंवा भीती.
मुख्य कारणे: चुकीची भीती, आत्मविश्वासाची कमतरता, नकारात्मक अनुभव, शिक्षकाचा कठोरपणा, भाषेचं कमी ज्ञान.
लक्षणे: गप्प बसणं, घाबरणं, लक्ष विचलित होणं.
परिणाम: शिकण्यात मागे राहणं, संवाद टाळणं, आत्मविश्वास कमी होणं.
उपाय: सकारात्मक वातावरण, गट उपक्रम, प्रोत्साहन, खेळातून शिक्षण, संवेदनशील शिक्षक.
शिक्षकाने विद्यार्थ्यांना “चुकणे म्हणजे शिकणे” (Mistake = Learning) हा दृष्टिकोन शिकवावा.
🌈 निष्कर्ष:
भाषा भीती ही नैसर्गिक आहे, पण योग्य वातावरण, संवेदनशील शिक्षक, आणि आनंदी शिकवणीच्या पद्धतीने ती पूर्णपणे दूर करता येते.
विद्यार्थ्यांनी “भाषा व्यक्त होण्यासाठी आहे, परिपूर्णतेसाठी नाही” हे समजलं, की ते निर्भयपणे बोलायला शिकतात. 💬✨
प्रत्येक विद्यार्थ्याची शिकण्याची गती (Learning Speed) आणि बुद्धी क्षमता (Intelligence Level) वेगवेगळी असते.
काही विद्यार्थी संकल्पना लवकर समजतात — ते Gifted Students (अत्यंत बुद्धिमान विद्यार्थी) असतात.
काहींना तीच गोष्ट समजायला जास्त वेळ लागतो — हे Slow Learners (मंद शिकणारे विद्यार्थी) असतात.
शिक्षकाने दोन्ही प्रकारच्या विद्यार्थ्यांसाठी वेगवेगळ्या शैक्षणिक रणनीती (Teaching Strategies) वापरणं गरजेचं आहे.
🧩 उदा. – एका वर्गात काही विद्यार्थी लगेच गणिताचं उदाहरण सोडवतात, तर काहींना अनेक वेळा समजावून सांगावं लागतं.
Slow Learners म्हणजे असे विद्यार्थी जे सामान्य गतीपेक्षा हळू शिकतात पण ते शिकू शकतात.
त्यांना अधिक वेळ, पुनरावृत्ती आणि वैयक्तिक लक्षाची गरज असते.
ते मूळतः बुद्धीहीन नाहीत, फक्त त्यांचा शिकण्याचा वेग (Learning Pace) कमी असतो.
🧠 Example:
विद्यार्थी कविता आठवायला जास्त वेळ घेतो, पण शेवटी योग्यरीत्या सांगतो.
लक्ष केंद्रीत ठेवण्यास कठीण जाते.
आठवण ठेवण्याची क्षमता कमी असते.
नवीन गोष्टी शिकायला वेळ लागतो.
वर्गात उत्तर देण्यास संकोच वाटतो.
सतत प्रोत्साहन (Encouragement) दिल्यास चांगली प्रगती करतात.
🧩 उदा. – “तू करू शकतोस!” असं सांगितल्यावर विद्यार्थी आत्मविश्वासाने उत्तर देतो.
त्याच गोष्टी वारंवार शिकवल्यास विद्यार्थी अधिक चांगलं लक्षात ठेवतो.
🧩 उदा. – रोज थोडं थोडं वाचन सराव करणे.
चित्रे, व्हिडिओ, चार्ट्स वापरल्याने समज अधिक चांगली होते.
🧩 उदा. – अक्षर शिकवताना “चित्रांसह फ्लॅश कार्ड्स” दाखवणे.
मोठं ध्येय न देता, लहान टप्प्यांमध्ये शिक्षण द्यावं.
🧩 उदा. – “आज फक्त पहिलं कडवं शिकूया.”
थोडं यश मिळालं तरी कौतुक करावं.
🧩 उदा. – “छान वाचलंस! आज कालपेक्षा खूप सुधारलं आहे.”
प्रत्येक विद्यार्थ्याशी वैयक्तिक संवाद साधावा.
🧩 उदा. – शिक्षक विद्यार्थ्याच्या वहीत बसून वाचन करून घेतात.
जलद शिकणाऱ्या विद्यार्थ्यांकडून मंद शिकणाऱ्यांना मदत घ्यावी.
🧩 उदा. – “Study Buddy” जोड्या तयार करणे.
शिकवताना अवघड शब्दांचा वापर टाळावा.
🧩 उदा. – “Synonym” ऐवजी “समान अर्थाचा शब्द” असं समजावून सांगणं.
विद्यार्थ्यांना खेळ, गाणी, अभिनयाद्वारे शिकवावे.
🧩 उदा. – “शब्द शोधा” खेळातून शब्दसंग्रह वाढवणे.
शिक्षकाने रागावू नये किंवा तिरस्कार दाखवू नये.
सतत संयम आणि प्रोत्साहन आवश्यक.
Gifted Students म्हणजे असे विद्यार्थी ज्यांची बौद्धिक क्षमता (Intellectual Ability), सर्जनशीलता (Creativity) आणि शिकण्याची गती (Learning Speed) सामान्य विद्यार्थ्यांपेक्षा अधिक असते.
त्यांना आव्हानात्मक व सखोल शिक्षणाची गरज असते.
🧠 Example:
विद्यार्थी शिक्षक सांगण्याआधीच उदाहरण सोडवतो किंवा विषयावर नवीन कल्पना मांडतो.
विचारांची गती जलद असते.
नवीन विषयात तत्काळ रस घेतात.
प्रश्न विचारण्यात पुढाकार घेतात.
सर्जनशील कल्पना मांडतात.
पुनरावृत्तीमुळे कंटाळा येतो.
🧩 उदा. – विद्यार्थी गणिताचं उदाहरण वेगळ्या पद्धतीने सोडवून दाखवतो.
त्यांच्या बौद्धिक क्षमतेनुसार अधिक आव्हानात्मक विषय द्यावेत.
🧩 उदा. – विज्ञान विषयात प्रयोगात्मक (Experimental) शिकवण देणे.
विद्यार्थ्यांना स्वतः संशोधन करण्याची व सादरीकरणाची संधी द्यावी.
🧩 उदा. – “Plastic Pollution वर छोटा प्रकल्प तयार करा.”
रचना, कविता, कथा, मॉडेल तयार करायला लावावे.
🧩 उदा. – “जर तू शिक्षक असतास तर वर्गात काय बदल केले असतेस?”
स्वतःचे विचार, प्रयोग आणि नवनवीन कल्पना मांडायला प्रोत्साहन द्यावे.
🧩 उदा. – विज्ञान प्रयोगात स्वतःचा उपाय सुचवायला सांगणे.
वर्गातील गटकार्य, चर्चासत्रांमध्ये नेतृत्वाची जबाबदारी द्यावी.
🧩 उदा. – “गटनेता” म्हणून नियुक्त करणे.
वर्गात सर्व विद्यार्थ्यांसाठी एकसारखं शिकवण न देता, त्यांच्या क्षमतेनुसार कार्य द्यावे.
🧩 उदा. – जलद शिकणाऱ्यांना अतिरिक्त कार्य (Extension Task) देणे.
Gifted विद्यार्थ्यांना अनेकदा एकटेपणा वाटतो. शिक्षकाने त्यांना सामाजिकरित्या जोडावं.
🧩 उदा. – “तू खूप चांगलं विचार करतोस, पण इतरांसोबत शेअर कर.”
दोन्ही विद्यार्थ्यांना समान आदर द्यावा.
वर्गात समावेशकता (Inclusion) राखावी.
प्रत्येक विद्यार्थ्याच्या क्षमतेनुसार शिक्षणाची योजना (Lesson Planning) करावी.
Formative Assessment (आंतरिक मूल्यांकन) करून विद्यार्थ्यांच्या गरजा ओळखाव्यात.
सकारात्मक, सहानुभूतीपूर्ण दृष्टिकोन ठेवावा.
Slow Learners म्हणजे शिकण्याची गती कमी पण शिकण्याची क्षमता असलेले विद्यार्थी.
Gifted Students म्हणजे उच्च बुद्धिमत्ता व सर्जनशीलता असलेले विद्यार्थी.
Slow Learners साठी उपाय: पुनरावृत्ती, सोपी भाषा, वैयक्तिक लक्ष, प्रोत्साहन, गट उपक्रम.
Gifted Students साठी उपाय: उच्चस्तरीय विषय, सर्जनशील कार्य, नेतृत्व भूमिका, संशोधन संधी.
शिक्षकाने दोन्ही गटासाठी समावेशक शिक्षण (Inclusive Education) दृष्टीकोन ठेवावा.
🌈 निष्कर्ष:
वर्गात प्रत्येक विद्यार्थी वेगळा आहे. शिक्षकाचे कर्तव्य म्हणजे सर्वांना त्यांच्या क्षमतेनुसार शिकण्यासाठी योग्य वातावरण, योग्य वेग आणि योग्य मार्गदर्शन देणे.
👉 कारण शिक्षणाचं खरं उद्दिष्ट म्हणजे “प्रत्येक विद्यार्थ्याचा सर्वांगीण विकास” होय. 💫
📋 Topics:-
🪶 Meaning:
रचनावाद म्हणजे विद्यार्थी आपला आधीचा अनुभव, निरीक्षण व विचार वापरून स्वतः ज्ञान तयार करतो (Constructs knowledge).
शिक्षक फक्त मार्गदर्शक असतो. विद्यार्थी शिकण्याचा केंद्रबिंदू असतो.
🧩 Example:
विद्यार्थ्यांना “पाणी संवर्धन” या विषयावर चर्चा करून स्वतः उपाय शोधायला लावणे → ते स्वतः विचार करतात, म्हणून ते रचनावादी शिक्षण आहे.
🪶 Meaning:
दोन विद्यार्थी एकत्र एखादा प्रश्न सोडवतात, एक कृती करतात किंवा कल्पना शेअर करतात.
यामुळे सहकार्य (Cooperation) आणि संवादकौशल्य (Communication Skill) वाढतात.
🧩 Example:
एका विद्यार्थ्याने कविता वाचली आणि दुसऱ्याने त्याचे अर्थ सांगितले → दोघांनी मिळून शिकले.
🪶 Meaning:
विद्यार्थ्यांचा एक गट एकत्र एखादे काम करतो, चर्चा करतो, निर्णय घेतो.
यामुळे टीमवर्क (Team spirit) आणि सामूहिक जबाबदारी (Shared Responsibility) वाढते.
🧩 Example:
“स्वच्छ शाळा” या विषयावर विद्यार्थ्यांनी चार गटात विभागून मोहिम आखली.
🪶 Meaning:
विद्यार्थ्यांना स्वतः प्रश्न विचारून, निरीक्षण करून आणि प्रयोग करून शिकवणे.
हे शिक्षण ‘Why’ आणि ‘How’ प्रश्नांवर आधारित असते.
🧩 Example:
“पान हिरवे का असते?” असा प्रश्न विचारून मुलांना निरीक्षण, प्रयोग करायला लावणे.
🪶 Meaning:
विद्यार्थ्यांना वास्तविक जीवनातील समस्या दिल्या जातात आणि त्यावर उपाय शोधताना ते शिकतात.
यामुळे विचारशक्ती (Critical Thinking) आणि निर्णय क्षमता (Decision-making) वाढते.
🧩 Example:
शाळेत पाण्याची कमतरता असल्यास विद्यार्थ्यांना विचारायचे – “आपण पाणी कसे वाचवू शकतो?” → ते उपाय सुचवतात.
🪶 Meaning:
हे कौशल्य म्हणजे समजणे, विश्लेषण करणे, तुलना करणे, मूल्यांकन करणे (Analyze, Evaluate, Create).
विद्यार्थ्याला केवळ उत्तर लक्षात ठेवायचे नसते, तर विचार करून नवीन कल्पना मांडायच्या असतात.
🧩 Example:
“जर पृथ्वीवर पाणी नसते तर काय झाले असते?” असा प्रश्न विद्यार्थी विचार करायला भाग पाडतो → HOTS प्रश्न.
🪶 Meaning:
रुब्रिक म्हणजे शिक्षकाने तयार केलेली स्पष्ट निकषांची यादी (Set of Clear Criteria) ज्या आधारे विद्यार्थ्याचे काम तपासले जाते.
हे प्रत्येक विद्यार्थ्याला समान व न्याय्य मूल्यांकन देते.
🧩 Example:
निबंधासाठी शिक्षक निकष ठेवतो – कल्पना, भाषा, रचना, शुद्धलेखन → प्रत्येकासाठी ५ गुण.
🪶 Meaning:
शिक्षक पाहतो की विद्यार्थ्याने आवश्यक गोष्टी पूर्ण केल्या का नाही (Yes/No type).
ही साधी पण प्रभावी पद्धत आहे.
🧩 Example:
“वाक्य पूर्ण आहे का?”, “चित्र रंगवले का?”, “शीर्षक दिले का?” – अशा तपासणीच्या बिंदूंसह यादी तयार करणे.
🪶 Meaning:
शिक्षक विद्यार्थ्याच्या दैनंदिन वर्तन, शिकण्याची पद्धत, सामाजिक सहभाग इत्यादी गोष्टींची लघुनोंद (Short descriptive note) ठेवतो.
हे वैयक्तिक मूल्यमापनासाठी उपयोगी असते.
🧩 Example:
“राहुल आज वर्गात चर्चेत सक्रीय होता” किंवा “स्मिता ला गटात काम करायला आवडते.”
🪶 Meaning:
विद्यार्थ्याला विचार, कल्पना, अनुभव व्यक्त करायला संधी देतात.
हे प्रश्न विचारप्रवर्तक (Thought-provoking) असतात.
🧩 Example:
“तुमच्या मते सर्वोत्तम शिक्षक कोण आहे आणि का?”
🪶 Meaning:
विद्यार्थ्याला फक्त “हो / नाही” किंवा एक निश्चित उत्तर द्यावे लागते.
हे प्रश्न स्मरणशक्ती तपासतात.
🧩 Example:
“भारताची राजधानी कोणती?” – दिल्ली.
🪶 Meaning:
विद्यार्थी प्रत्यक्ष कृती, प्रयोग, निरीक्षण करून शिकतो.
हे शिक्षण ‘करून बघा आणि शिका (Learning by Doing)’ या तत्त्वावर आधारित असते.
🧩 Example:
पिकनिकमध्ये पर्यावरण निरीक्षण करून “पर्यावरण संवर्धन” हा धडा शिकणे.
🪶 Meaning:
विद्यार्थ्याला शिकलेली गोष्ट वास्तविक परिस्थितीत वापरता आली पाहिजे.
शिक्षण फक्त पुस्तकापुरते राहू नये, तर जीवनकौशल्ये (Life Skills) विकसित करावे.
🧩 Example:
शाळेत ‘पाणी वाचवा’ शिकले → घरी पाण्याचा नळ बंद ठेवणे सुरू केले.
रचनावाद (Constructivism): विद्यार्थी स्वतः ज्ञान तयार करतो.
जोडीने काम: २ विद्यार्थ्यांनी मिळून शिकणे – सहकार्य वाढते.
गटकार्य: समूहात शिकणे → सामाजिक कौशल्ये विकसित.
चौकसपणे शिक्षण: प्रश्न विचारून, शोधून शिकणे.
समस्याधारित शिक्षण: वास्तव समस्या सोडवून ज्ञान मिळवणे.
HOTS: समज, विश्लेषण, मूल्यांकन, सर्जनशीलता.
रुब्रिक्स: मूल्यांकनासाठी स्पष्ट निकष.
तपासणी यादी: Yes/No प्रकारची निरीक्षण यादी.
अनुभववृत्त नोंदी: शिक्षकाची निरीक्षण नोंद.
खुले प्रश्न: विचार वाढवतात (अनेक उत्तरे).
बंद प्रश्न: एकच उत्तर असते.
अनुभवाधारित शिक्षण: करून शिकणे.
जीवनाशी जोड: शिकलेले ज्ञान दैनंदिन जीवनात वापरणे.
Constructivism (निर्माणवादी दृष्टिकोन) म्हणजे — शिकणारा विद्यार्थी स्वतःच्या अनुभवातून ज्ञान घडवतो / निर्माण करतो.
येथे ज्ञान "शिक्षक देतो" असे नसून विद्यार्थी स्वतः शोधतो व समजतो.
या दृष्टिकोनानुसार शिकणे म्हणजे “ज्ञानाचा शोध घेणे” (Discovery of Knowledge).
🧩 Example:
मुलांना “पाणी का उकळते?” हा प्रश्न दिला. ते प्रयोग करून, चर्चा करून स्वतः उत्तर शोधतात.
हीच Constructivist Learning आहे.
Learner-centered approach (विद्यार्थी-केंद्रित दृष्टिकोन)
→ शिकण्याची जबाबदारी विद्यार्थ्यावर असते, शिक्षक मार्गदर्शक असतो.
🧩 Example: शिक्षक “गुरु” नसून “सहभागी” असतो.
Learning by doing (करणे म्हणजे शिकणे)
→ प्रत्यक्ष कृती, प्रयोग, निरीक्षणाद्वारे विद्यार्थी शिकतो.
🧩 Example: विज्ञानात प्रयोग करताना विद्यार्थी नियम स्वतः ओळखतो.
Prior knowledge (पूर्वज्ञानाचा उपयोग)
→ प्रत्येक विद्यार्थ्याकडे आधीचे ज्ञान असते, त्यावर नवीन ज्ञान बांधले जाते.
🧩 Example: “वारा कुठून येतो?” या प्रश्नावर विद्यार्थी आपल्या अनुभवांवरून उत्तर देतो.
Social interaction (सामाजिक संवादातून शिकणे)
→ विद्यार्थी इतरांशी चर्चा करून विचार मांडतो आणि शिकतो.
🧩 Example: वर्गात गटचर्चा करून मतांची देवाणघेवाण करणे.
Pair work (जोडीने काम करणे) म्हणजे दोन विद्यार्थी मिळून एकत्र शिकण्याची क्रिया.
यामध्ये सहकार्य, ऐकणे, विचारांची देवाणघेवाण घडते.
Pair work मुळे विद्यार्थ्यांमध्ये भाषा विकास, आत्मविश्वास, आणि समज वाढते.
🧩 Example:
दोन विद्यार्थी “My Favourite Festival” या विषयावर संवाद लिहितात आणि सादर करतात.
→ त्यांनी शिकलेले शब्द आणि वाक्यरचना दोघे वापरतात.
Confidence वाढतो (Builds confidence):
लाजाळू विद्यार्थी जोडीदारासोबत सहज बोलतो.
Communication Skills सुधारतात:
एकमेकांशी बोलताना भाषा नैसर्गिकरित्या वापरली जाते.
Peer learning होते:
दोघेही एकमेकांकडून शिकतात.
Active participation वाढतो:
प्रत्येक विद्यार्थी वर्गात सक्रिय राहतो.
🧩 Class Example:
शिक्षक इंग्रजीत "Ask and Answer" उपक्रम घेतात —
विद्यार्थी जोडीनं प्रश्न विचारतात (“What is your hobby?”) आणि उत्तर देतात.
→ हा उपक्रम “Pair Work” चं उत्तम उदाहरण आहे.
Group work (गटाने काम करणे) म्हणजे 4–6 विद्यार्थ्यांचा गट एकत्र काम करून शिकतो.
यात प्रत्येकजण एकत्र विचार करतो, काम करतो, निष्कर्ष काढतो.
🧩 Example:
“स्वच्छता” या विषयावर विद्यार्थ्यांनी पोस्टर तयार करणे —
→ काही लिहितात, काही चित्र काढतात, काही घोषवाक्य देतात.
Cooperation (सहकार्य) वाढते:
विद्यार्थी एकमेकांचे मत ऐकतात, एकत्र निर्णय घेतात.
Leadership Skills विकसित होतात:
गटातील एक विद्यार्थी गटनेता म्हणून कार्य करतो.
Social Skills वाढतात:
गटाने शिकल्याने परस्पर आदर, संवादकौशल्य वाढते.
Problem Solving क्षमता सुधारते:
गट एकत्र येऊन समस्येचे विविध उपाय शोधतो.
Responsibility वाढते:
प्रत्येकाला ठरलेले काम करावे लागते.
🧩 Classroom Example:
गटांना “पर्यावरण वाचवा” या विषयावर नाटिका तयार करायला सांगितले.
→ सर्वांनी एकत्र स्क्रिप्ट लिहिली, सराव केला आणि सादरीकरण केले.
हे “Group Learning” चे उत्कृष्ट उदाहरण आहे.
Facilitator (सहाय्यक):
शिक्षक मार्गदर्शन करतो, पण थेट उत्तर देत नाही.
Observer (निरीक्षक):
विद्यार्थी कसे शिकतात, कोण अडखळतो हे पाहतो.
Encourager (प्रोत्साहक):
विद्यार्थी चुका करत असले तरी त्यांना प्रोत्साहन देतो.
Resource provider (साधन उपलब्धकर्ता):
शिक्षक उपयुक्त साहित्य, चित्र, प्रश्न देतो.
Feedback giver (प्रतिसाद देणारा):
शेवटी गटांच्या कामावर सकारात्मक प्रतिसाद देतो.
अडचणी :
काही विद्यार्थी गप्प राहतात.
काही जास्त बोलतात, काही कमी काम करतात.
वेळेचे नियोजन होत नाही.
उपाय :
भूमिका वाटून द्या (leader, writer, speaker).
वेळ निश्चित करा.
सर्व विद्यार्थ्यांना बोलण्याची संधी द्या.
नियम स्पष्ट करा (उदा. “प्रत्येकाने आपले मत मांडायचे”).
विद्यार्थ्यांचा सक्रिय सहभाग (Active participation) वाढतो.
शिकणे सहकार्यपूर्ण (Collaborative learning) बनते.
विद्यार्थी स्वतःचे ज्ञान निर्माण (Knowledge construction) करतात.
शिक्षकाचे अध्यापन विद्यार्थी-केंद्रित (Student-centered) होते.
भाषेचा नैसर्गिक वापर (Natural communication) वाढतो.
Constructivism – विद्यार्थी स्वतःच्या अनुभवातून ज्ञान घडवतो.
Pair Work – दोन विद्यार्थी मिळून शिकतात.
Group Work – 4–6 विद्यार्थी गटाने शिकतात.
Teacher = Facilitator, विद्यार्थी = Active learner.
Pair Work फायदे – आत्मविश्वास, संवादकौशल्य, peer learning.
Group Work फायदे – सहकार्य, नेतृत्व, सामाजिक कौशल्य.
Challenges – असमतोल सहभाग, वेळ नियोजन — उपाय = भूमिका वाटप, नियम.
या पद्धतीने वर्गात शिकणे आनंदी, सहभागी व सर्जनशील बनते.
"Inquiry" म्हणजे शोध / प्रश्न विचारणे / जिज्ञासा.
चौकसपणे शिक्षण म्हणजे विद्यार्थ्याने स्वतः प्रश्न विचारून, निरीक्षण करून, शोध घेऊन आणि प्रयोग करून शिकणे.
यात विद्यार्थी Active learner (सक्रिय शिकणारा) असतो आणि शिक्षक Facilitator (मार्गदर्शक) म्हणून कार्य करतो.
🧩 उदाहरण:
शिक्षक प्रश्न विचारतो — “वनस्पतींना पाणी का लागतं?”
→ विद्यार्थी प्रयोग करतात, निरीक्षण करतात, चर्चा करतात आणि निष्कर्ष काढतात.
ही प्रक्रिया म्हणजेच चौकसपणे शिक्षण.
"Problem" म्हणजे समस्या (अडचण) आणि "Solving" म्हणजे उपाय शोधणे.
समस्याधारित शिक्षण म्हणजे विद्यार्थ्यांना एखादी समस्या दिली जाते आणि त्यांनी तिचे कारण व उपाय शोधून शिकायचे असते.
या प्रक्रियेत विद्यार्थी Critical Thinking (समीक्षात्मक विचार) आणि Decision-making (निर्णय क्षमता) शिकतात.
🧩 उदाहरण:
“शाळेच्या आवारात कचरा का साचतो?”
→ विद्यार्थी कारणे शोधतात (डब्बे कमी, साफसफाई नाही) आणि उपाय देतात (स्वच्छता मोहिम, डब्बे वाढवणे).
हेच समस्याधारित शिक्षण!
Question-based (प्रश्नांवर आधारित शिक्षण)
विद्यार्थी स्वतः प्रश्न विचारतात आणि त्यावर उत्तर शोधतात.
🧩 “आकाश निळे का दिसते?”
Student-centered (विद्यार्थी-केंद्रित शिक्षण)
विद्यार्थी स्वतःच्या अनुभवातून शिकतो; शिक्षक मार्गदर्शन करतो.
Exploration & Observation (शोध व निरीक्षण)
शिकण्यासाठी प्रयोग, निरीक्षण, शोधकार्य यांचा वापर.
Thinking development (विचारक्षमता वाढ)
विद्यार्थी “का?”, “कसे?”, “काय होईल जर?” असे प्रश्न विचारायला शिकतो.
Real-life connection (खऱ्या जीवनाशी नाते)
शिक्षण दैनंदिन जीवनातील अनुभवांशी जोडले जाते.
🧩 उदाहरण:
“आपल्या गावात पाणी कुठून येतं?” — विद्यार्थी प्रत्यक्ष पाहून उत्तर शोधतात.
Questioning (प्रश्न विचारणे)
विषयाशी संबंधित जिज्ञासा निर्माण करणे.
Exploring (शोध व प्रयोग)
निरीक्षण, संशोधन, चर्चा.
Discussion (चर्चा व विचारांची देवाणघेवाण)
विद्यार्थी एकमेकांचे विचार ऐकतात, तुलना करतात.
Conclusion (निष्कर्ष काढणे)
स्वतःच्या निरीक्षणावरून उत्तर ठरवणे.
Reflection (पुनर्विचार)
“मी काय शिकलो?” यावर विचार करणे.
🧩 उदाहरण:
विषय – “पाणी कसे वाचवता येईल?”
→ विद्यार्थी कारणे शोधतात, उपाय सुचवतात, निष्कर्ष देतात.
Real problem-based (खऱ्या समस्येवर आधारित शिक्षण)
विद्यार्थ्यांना जीवनातील खरी समस्या दिली जाते.
Thinking and reasoning (विचार व तर्कशक्तीचा वापर)
उपाय शोधताना विद्यार्थी विचार करतात.
Experiential (अनुभवाधारित शिक्षण)
शिकणे म्हणजे कृतीतून अनुभव घेणे.
Collaborative (सहकार्याने शिकणे)
गटात चर्चा करून उपाय शोधले जातात.
Result-oriented (उपायाभिमुख शिक्षण)
शेवटी निष्कर्ष किंवा उपाय मिळवणे हा उद्देश असतो.
🧩 उदाहरण:
“विद्यार्थी शाळेत उशिरा का येतात?”
→ कारणे शोधणे → उपाय देणे → प्रयोग करणे.
Problem Identification (समस्या ओळखणे)
विद्यार्थ्यांना समस्या काय आहे हे समजते.
Understanding the Problem (समजून घेणे)
कारणे आणि घटक शोधले जातात.
Generating Solutions (उपाय शोधणे)
विविध पर्याय तयार करणे.
Testing Solutions (प्रयोग करणे)
उपाय अमलात आणून पाहणे.
Evaluation (मूल्यांकन)
उपाय यशस्वी झाला का याचा विचार.
🧩 उदाहरण:
“शाळेच्या बागेत झाडं कोमेजतात.”
→ कारणे शोधणे (पाणी कमी, उन्हात जास्त)
→ उपाय (पाणी वेळेवर घालणे, छत्री तयार करणे)
→ प्रयोग करणे → परिणाम पाहणे.
Guide / Facilitator (मार्गदर्शक):
शिक्षक विद्यार्थ्यांना योग्य दिशेने विचार करायला मदत करतो.
Encourager (प्रोत्साहन देणारा):
विद्यार्थी स्वतंत्रपणे विचार करतील यासाठी प्रेरणा देतो.
Observer (निरीक्षक):
विद्यार्थी काय व कसे शिकतात याकडे लक्ष ठेवतो.
Resource Provider (साधने उपलब्ध करून देणारा):
प्रयोग साहित्य, पुस्तके, साधने पुरवतो.
Evaluator (मूल्यांकनकर्ता):
विद्यार्थ्यांच्या विचारशैली, प्रयत्न आणि सर्जनशीलतेचे मूल्यांकन करतो.
🔹 चौकसपणे शिक्षणाचे उदाहरण:
शिक्षक प्रश्न विचारतो — “आपण हिवाळ्यात श्वास घेतल्यावर धूरासारखे दिसते, पण उन्हाळ्यात नाही का?”
→ विद्यार्थी निरीक्षण करतात, कारण शोधतात — थंडीत पाण्याचे वाफ होतात.
🔹 समस्याधारित शिक्षणाचे उदाहरण:
“वर्गात काही विद्यार्थी गृहपाठ करत नाहीत.”
→ कारणे शोधतात (वेळ नाही, समजत नाही, मदत नाही)
→ उपाय (गट अभ्यास, पालक संवाद, मदत करणारे मित्र).
विचारक्षमता वाढते (Critical Thinking).
सर्जनशीलता विकसित होते (Creativity).
स्वत: शिकण्याची क्षमता वाढते (Self-learning).
सहकार्य व संवाद कौशल्य विकसित होतात.
ज्ञानाचे व्यावहारिक उपयोग शिकवते (Application-based Learning).
आत्मविश्वास वाढतो.
अडचणी:
वेळ अधिक लागतो.
सर्व विद्यार्थ्यांचा समान सहभाग होत नाही.
साधनांची कमतरता असू शकते.
उपाय:
गटात विभागणी करणे.
विद्यार्थ्यांना भूमिका देणे (Leader, Recorder, Presenter).
स्थानिक साधनांचा वापर करणे.
शिक्षकाने विद्यार्थ्यांना प्रोत्साहन देणे.
चौकसपणे शिक्षण = प्रश्न विचारून, निरीक्षण करून, शोध घेऊन शिकणे.
समस्याधारित शिक्षण = समस्येचे कारण व उपाय शोधून शिकणे.
दोन्ही पद्धती Constructivist Approach (निर्मितिवादी दृष्टीकोन) वर आधारित आहेत.
शिक्षक मार्गदर्शक, विद्यार्थी शोधक असतो.
टप्पे → प्रश्न / समस्या → शोध / उपाय → प्रयोग → निष्कर्ष.
फायदे → विचारक्षमता, सर्जनशीलता, आत्मविश्वास, प्रत्यक्ष अनुभव.
हे शिक्षण वास्तविक जीवनाशी जोडलेले असते, म्हणून ते अधिक प्रभावी असते.
HOTS (High Order Thinking Skills) म्हणजे — उच्चस्तरीय विचार कौशल्ये / Higher-level mental abilities,
ज्यामुळे विद्यार्थी फक्त आठवणे किंवा पाठांतर करत नाहीत, तर विचार, विश्लेषण (Analysis), मूल्यमापन (Evaluation) आणि नवीन कल्पना निर्माण (Creation) करतात.
साध्या भाषेत — “फक्त उत्तर सांगायचं नाही, तर विचार करायचा, कारण शोधायचं आणि नवं काही तयार करायचं.”
🧩 उदाहरण:
👉 प्रश्न : “शिवाजी महाराजांना लोक का आवडतात?”
हा प्रश्न विद्यार्थी विचार करायला, विश्लेषण करायला भाग पाडतो — म्हणून तो HOTS प्रश्न आहे.
फक्त आठवण नव्हे, विचार (Thinking beyond memorization):
विद्यार्थी फक्त माहिती न ठेवता तिचा वापर करतात.
सर्जनशीलता (Creativity) विकसित होते:
नवीन कल्पना, उपाय, दृष्टीकोन निर्माण होतात.
समस्या सोडवण्याची क्षमता (Problem-solving ability) वाढते:
विद्यार्थी वास्तविक जीवनातील समस्या विचारपूर्वक सोडवतात.
स्वतंत्र विचार (Independent Thinking):
विद्यार्थी स्वतः निर्णय घेण्यास सक्षम होतात.
आत्मविश्वास वाढतो (Confidence building):
स्वतः विचार करून उत्तर देण्याची तयारी होते.
🧩 उदाहरण:
विद्यार्थ्याला विचारले — “जर आपल्या शाळेत वीजच नसती, तर काय झाले असते?”
→ तो वेगळ्या दृष्टीने विचार करतो, उपाय सांगतो. हेच HOTS चं उद्दिष्ट आहे.
Bloom’s Taxonomy मध्ये सहा पातळ्या आहेत. त्यातील वरच्या तीन म्हणजे HOTS स्तर आहेत 👇
Applying (लागू करणे)
Analyzing (विश्लेषण करणे)
Evaluating (मूल्यमापन करणे)
Creating (निर्माण करणे)
या टप्प्यांवर आधारित प्रश्नच HOTS प्रश्न मानले जातात.
‘का’, ‘कसे’, ‘काय होईल जर’ अशा प्रश्नांवर आधारित असतात.
👉 उदा.: “पाणी वाया घालवल्यास भविष्यात काय परिणाम होतील?”
अनेक उत्तरं शक्य असतात (Multiple possible answers).
👉 उदा.: “आपल्या गावात वाहतूक कशी सुधारता येईल?”
विचार व कल्पनाशक्ती वापरावी लागते.
👉 उदा.: “जर तू पंतप्रधान असशील, तर शिक्षणात कोणते बदल करशील?”
प्रत्यक्ष जीवनाशी संबंध (Real-life connection).
विद्यार्थी अनुभवाशी शिकवण जोडतो.
समीक्षात्मक विचार (Critical Thinking) वाढवणारे असतात.
– काय विचार कौशल्य विकसित करायचे आहे ते ठरवा.
🧩 उदा. “विद्यार्थ्यांना विश्लेषण शिकवायचं आहे का सर्जनशील विचार?”
– प्रथम विद्यार्थ्यांना विषय समजावून घ्या, मग विचारप्रवर्तक प्रश्न विचारा.
🧩 उदा. “शिवाजी महाराज कोण होते?” नंतर “त्यांची नेतृत्वगुण कोणते होते?”
– हे शब्द विद्यार्थ्याला खोलवर विचार करायला भाग पाडतात.
🧩 उदा. “जर पृथ्वी फिरलीच नसती, तर काय घडले असते?”
– ‘हो / नाही’ अशा उत्तरांनी संपणारे प्रश्न न विचारता असे प्रश्न विचारा जे उत्तर देण्यासाठी विचार मागतात.
🧩 उदा. “तुमच्या मते पर्यावरण वाचवण्यासाठी शाळा काय करू शकते?”
– विद्यार्थी प्रत्यक्ष अनुभवातून उत्तर देऊ शकेल असे प्रश्न.
🧩 उदा. “आपल्या वर्गात स्वच्छता राखण्यासाठी काय उपाय करता येतील?”
– सोपे → मध्यम → कठीण → सर्जनशील.
🧩 उदा.
1️⃣ “शिवाजी महाराज कोण होते?” (सोपे)
2️⃣ “त्यांची लढाईची धोरणे काय होती?” (मध्यम)
3️⃣ “आजच्या काळात शिवाजी महाराज असते तर काय केले असते?” (HOTS)
Facilitator (मार्गदर्शक) — विद्यार्थ्यांना विचार करण्यास प्रवृत्त करतो.
Motivator (प्रेरक) — प्रत्येक विद्यार्थ्याच्या उत्तराला महत्त्व देतो.
Question Designer (प्रश्न रचनाकार) — विविध पातळ्यांचे प्रश्न तयार करतो.
Feedback Provider (प्रतिक्रिया देणारा) — योग्य विचार व कल्पना ओळखतो.
Encourager (प्रोत्साहन देणारा) — “तू आणखी वेगळ्या पद्धतीने विचार कर” असं सांगतो.
🧩 उदाहरण 1:
विषय : पाणी संवर्धन
👉 प्रश्न : “जर पावसाळा २ वर्ष आला नाही, तर आपल्या गावावर काय परिणाम होतील?”
→ विद्यार्थी विचार करतो, कारण सांगतो, उपाय देतो.
🧩 उदाहरण 2:
विषय : पर्यावरण
👉 प्रश्न : “जर तू नगराध्यक्ष असशील, तर प्रदूषण कमी करण्यासाठी काय पावले उचलशील?”
→ विद्यार्थी सर्जनशील कल्पना मांडतो.
🧩 उदाहरण 3:
विषय : गणित
👉 प्रश्न : “जर संख्या उलट मोजल्या तर गणनेवर काय परिणाम होईल?”
→ विद्यार्थी विचारपूर्वक गणनेचा वेगळा दृष्टिकोन शिकतो.
सर्जनशील व समीक्षात्मक विचार विकसित होतात.
ज्ञानाचा उपयोग जीवनात करणे शिकवते.
आत्मविश्वास व निर्णयक्षमता वाढते.
विद्यार्थी स्वतंत्रपणे शिकतात.
शिक्षण अधिक आनंददायक आणि अर्थपूर्ण बनते.
सर्व शिक्षकांना HOTS प्रश्न तयार करणे जमत नाही.
वेळ आणि नियोजन लागते.
काही विद्यार्थी विचार मांडण्यास घाबरतात.
मूल्यांकन (Assessment) कठीण ठरते.
🪄 उपाय:
विद्यार्थ्यांना छोटे गट द्या.
खुल्या चर्चा घ्या.
प्रत्येक उत्तराला मान्यता द्या.
शिक्षकाने स्वतः सतत HOTS प्रश्नांची तयारी करावी.
HOTS = Higher Order Thinking Skills → विचार, विश्लेषण, मूल्यमापन, सर्जनशीलता.
फक्त पाठांतर नव्हे — विचार व कृतीवर भर देतो.
Bloom’s Taxonomy मधील वरच्या तीन स्तरांवर आधारित.
प्रश्न तयार करताना “का”, “कसे”, “काय होईल जर” वापरा.
प्रश्न उघडे असावेत, एकच उत्तर नसावे.
शिक्षक मार्गदर्शक व प्रेरक म्हणून कार्य करतो.
विद्यार्थ्यांची सर्जनशीलता, विचारशक्ती व आत्मविश्वास वाढतो.
विद्यार्थ्यांच्या शिकण्याच्या प्रक्रियेचा निरीक्षण (Observation) व मूल्यमापन (Assessment) करण्यासाठी शिक्षक विविध साधनांचा वापर करतात, त्यांना मूल्यमापन साधने (Assessment Tools) म्हणतात.
ही साधने शिक्षकाला विद्यार्थ्याच्या प्रगतीचे चित्र (Progress Picture) दाखवतात.
🧩 उदाहरण:
शिक्षक दररोज विद्यार्थ्यांच्या वर्तनाची, सहभागाची आणि कामगिरीची नोंद ठेवतात — ही मूल्यमापन साधनांची प्रक्रिया आहे.
तीन प्रमुख साधने आहेत 👇
RUBRICS (रुब्रिक्स)
CHECKLIST (तपासणी यादी)
ANECDOTAL RECORDS (अनुभववृत्त नोंदी)
प्रत्येकाचे अर्थ आणि वापर खाली दिले आहेत ⬇️
Rubrics म्हणजे विद्यार्थ्यांच्या कार्याचे निकषांनुसार (Criteria-wise) मूल्यांकन करण्याची पद्धत.
म्हणजेच प्रत्येक कामासाठी स्पष्ट मापदंड (Clear Standards) असतात — जसे खूप चांगले (Excellent), चांगले (Good), मध्यम (Average), सुधारणा आवश्यक (Needs Improvement).
🧩 उदाहरण:
“निबंध लेखन” साठी रुब्रिक्स तयार करता येईल —
विषयाशी सुसंगतता (Relevance to topic)
शब्दसंपत्ती (Vocabulary)
शुद्धलेखन (Spelling)
कल्पकता (Creativity)
प्रत्येक निकषाला गुण / ग्रेड दिली जाते.
विद्यार्थ्याला आपल्या कामगिरीबद्दल स्पष्ट कल्पना मिळते.
शिक्षकाला एकसारखे आणि न्याय्य मूल्यांकन करणे सोपे जाते.
Feedback (प्रतिक्रिया) देणे सोपे होते.
वर्गात “चित्रकला स्पर्धा” आहे.
शिक्षक रुब्रिक्स तयार करतात —
रंगसंगती
विषय समज
रेखाटन कौशल्य
सर्जनशीलता
प्रत्येक निकष ५ पैकी गुणांनी मोजला जातो.
👉 त्यामुळे प्रत्येक विद्यार्थ्याचे मूल्यांकन स्पष्ट, वस्तुनिष्ठ (Objective) व न्याय्य (Fair) होते.
Checklist म्हणजे विद्यार्थ्याने केलेल्या क्रियांची हो / नाही (Yes/No) स्वरूपात नोंद ठेवणे.
म्हणजेच विद्यार्थ्याने कोणती कौशल्ये आत्मसात केली आहेत आणि कोणती अजून शिकायची आहेत हे तपासण्यासाठी वापरली जाणारी साधी यादी.
🧩 उदाहरण:
“वाचन कौशल्य” साठी तपासणी यादी —
✔️ विद्यार्थी योग्य उच्चार करतो का?
✔️ तो अर्थ समजतो का?
✔️ तो योग्य थांबे घेतो का?
विद्यार्थ्याच्या प्रगतीचा जलद आढावा (Quick Review) घेणे.
शिक्षकाला शिक्षण नियोजन (Planning) करण्यात मदत.
कमजोर भाग ओळखणे (Identify Weak Areas).
शिक्षक दर आठवड्याला “वाचन सराव” घेतात.
त्यासाठी एक तपासणी यादी वापरतात —
प्रत्येक विद्यार्थ्याचे नाव व त्याने साध्य केलेली कौशल्ये ✔️ चिन्हांनी नोंदवतात.
→ शिक्षकाला लगेच समजते की कोणता विद्यार्थी वाचनात मागे आहे.
Anecdotal Record म्हणजे विद्यार्थ्याच्या विशिष्ट घटनांची (Specific Incidents) किंवा वर्तनातील निरीक्षणांची (Behavioral Observations) संक्षिप्त पण अर्थपूर्ण नोंद.
ही नोंद शिक्षक स्वतःच्या निरीक्षणावर आधारित लिहितो.
🧩 उदाहरण:
शिक्षक पाहतो की राहुल नेहमी मित्रांना मदत करतो.
→ शिक्षक त्या घटनेची तारीख आणि वर्णन नोंदवतो —
“१० ऑगस्ट — राहुलने पुस्तक विसरलेल्या मित्राला आपले पुस्तक दिले.”
हे शिक्षकाला विद्यार्थ्याच्या सामाजिक व भावनिक विकासाचे (Social-Emotional Development) मूल्यांकन करण्यास मदत करते.
विद्यार्थ्याच्या वैयक्तिक विकासाचा अभ्यास (Individual Growth) करणे.
सकारात्मक व नकारात्मक वर्तन (Behavioral Patterns) ओळखणे.
पालकांना विद्यार्थ्याच्या वर्तनाबद्दल स्पष्ट माहिती देणे.
भविष्यातील Guidance (मार्गदर्शन) साठी आधार मिळवणे.
शिक्षक दरमहा विद्यार्थ्यांच्या वर्तनाच्या छोट्या घटना लिहून ठेवतो.
→ वर्षअखेर त्याला प्रत्येक विद्यार्थ्याच्या व्यक्तिमत्त्वाचा संपूर्ण आढावा मिळतो.
Rubrics: गुणांकन व निकषावर आधारित साधन.
Checklist: “हो / नाही” अशा साध्या तपासणीसाठी.
Anecdotal Records: वर्तन, भावना, वृत्तीचे निरीक्षण व नोंद.
🧩 उदाहरण:
वाचनावर मूल्यांकन करताना —
Rubrics: उच्चार, गती, समज, अर्थ स्पष्टता यावर गुण.
Checklist: “विद्यार्थी योग्य उच्चार करतो का?”
Anecdotal Record: “विद्यार्थी वाचन करताना आत्मविश्वासाने बोलतो.”
निरीक्षक (Observer): प्रत्येक विद्यार्थ्याकडे लक्ष ठेवणे.
नोंद करणारा (Recorder): योग्य व वस्तुनिष्ठ माहिती लिहिणे.
विश्लेषक (Analyzer): नोंदींचे विश्लेषण करून पुढील शिक्षण नियोजन करणे.
मार्गदर्शक (Guide): विद्यार्थ्याच्या प्रगतीसाठी योग्य Feedback देणे.
प्रेरक (Motivator): विद्यार्थ्यांना त्यांच्या सुधारणेबद्दल प्रोत्साहित करणे.
Comprehensive Evaluation (सर्वांगीण मूल्यमापन) शक्य होते.
शिक्षकाला प्रत्येक विद्यार्थ्याची व्यक्तिगत प्रगती समजते.
शिक्षण नियोजन अधिक प्रभावी बनते.
विद्यार्थ्यांना स्वतःच्या प्रगतीबद्दल जागरूकता (Self-awareness) मिळते.
CCE (Continuous and Comprehensive Evaluation) साठी ही साधने अत्यंत उपयुक्त आहेत.
प्रत्येक विद्यार्थ्याची नोंद ठेवण्यासाठी वेळ लागतो.
शिक्षकाला निरीक्षण कौशल्य (Observation Skill) आवश्यक असते.
वस्तुनिष्ठता (Objectivity) राखणे अवघड ठरते.
मोठ्या वर्गात हे व्यवहार्य (Practical) करणे कठीण असते.
Assessment Tools म्हणजे विद्यार्थ्याच्या शिकण्याचे मूल्यांकन करण्याची साधने.
मुख्य तीन साधने — Rubrics, Checklist, Anecdotal Records.
Rubrics → निकषांवर आधारित गुणांकन (Criteria-based Scoring).
Checklist → Yes/No प्रकारातील तपासणी.
Anecdotal Record → वर्तनावर आधारित घटना-नोंद.
ही साधने CCE (सतत व सर्वांगीण मूल्यमापन) चा भाग आहेत.
शिक्षक निरीक्षक, मार्गदर्शक व विश्लेषक म्हणून कार्य करतो.
विद्यार्थी-केंद्रित आणि न्याय्य मूल्यांकनासाठी ही साधने अत्यंत उपयुक्त आहेत.
शिक्षण प्रक्रियेत प्रश्न विचारणे (Questioning) ही एक अत्यंत महत्त्वाची व प्रभावी तंत्र आहे.
प्रश्न विचारल्यामुळे विद्यार्थी सक्रिय सहभाग (Active Participation) घेतो आणि त्याचा विचारप्रक्रियेचा (Thinking Process) विकास होतो.
योग्य प्रकारचे प्रश्न विचारल्याने शिकणे सखोल (Deep Learning) व सर्जनशील (Creative) होते.
🧩 उदाहरण:
शिक्षक म्हणतो, “आपल्याला पाऊस का पडतो?”
→ हा प्रश्न विद्यार्थ्याला विचार करायला लावतो.
खुले प्रश्न (Open-ended Questions)
बंद प्रश्न (Closed-ended Questions)
दोन्ही प्रकारचे प्रश्न शिकवणीत वेगवेगळ्या उद्देशाने वापरले जातात.
खुले प्रश्न (Open-ended) असे प्रश्न असतात ज्यांची एकच निश्चित उत्तरे नसतात.
विद्यार्थ्याला विचार करावा लागतो, स्पष्टीकरण द्यावे लागते, आणि आपले मत मांडावे लागते.
अशा प्रश्नांत विद्यार्थी कल्पकता (Creativity) आणि समीक्षण (Critical Thinking) दाखवतो.
🧩 उदाहरण:
“तुला पावसाळा का आवडतो?”
“आपल्या गावात स्वच्छता टिकवण्यासाठी आपण काय करू शकतो?”
“पक्ष्यांना पंख का असतात असे तुला वाटते?”
→ या प्रश्नांची अनेक उत्तरे असू शकतात.
विद्यार्थ्याच्या उच्चस्तरीय विचारशक्तीचा (Higher Order Thinking) विकास करणे.
विद्यार्थ्याला स्वतःचे मत (Own Opinion) मांडण्यास प्रवृत्त करणे.
संवादकौशल्य (Communication Skills) वाढवणे.
सर्जनशीलता (Creativity) व कल्पनाशक्ती (Imagination) जागवणे.
शिक्षक विचारतो: “जर तुला गावाचा सरपंच बनायचे असेल, तर तू काय बदल करशील?”
→ प्रत्येक विद्यार्थी आपापले विचार सांगतो.
→ शिक्षक विद्यार्थ्यांच्या उत्तरांना प्रोत्साहन देतो.
→ यातून समस्या सोडवण्याची व जबाबदारीची भावना (Problem-solving & Responsibility) विकसित होते.
बंद प्रश्न (Closed-ended) असे प्रश्न असतात ज्यांची एकच योग्य उत्तर (Single Correct Answer) असते.
हे प्रश्न साधारणपणे Yes/No, एक शब्दात किंवा लहान वाक्यात उत्तरले जातात.
हे प्रश्न विद्यार्थ्याचे ज्ञान (Knowledge) व स्मरणशक्ती (Memory Recall) तपासतात.
🧩 उदाहरण:
“भारताची राजधानी कोणती?”
“तू आज शाळेत आलास का?”
“पाण्याचा उकळण्याचा बिंदू किती आहे?”
→ या प्रश्नांची एकच बरोबर उत्तरे आहेत.
विद्यार्थ्याने मूलभूत माहिती (Basic Information) लक्षात ठेवली आहे का हे तपासणे.
जलद प्रतिसाद (Quick Response) मिळवणे.
वर्गातील अनुशासन (Discipline) व सहभाग (Participation) वाढवणे.
शिकवणीच्या शेवटी पुनरावृत्ती (Revision) करण्यासाठी उपयुक्त.
शिक्षक विचारतो: “सूर्य पूर्वेला उगवतो का?”
→ विद्यार्थी उत्तर देतात: “होय.”
शिक्षक विचारतो: “संजयने किती फुले तोडली?”
→ विद्यार्थी उत्तर देतो: “तीन.”
→ अशा प्रश्नांनी विद्यार्थ्यांची माहितीची अचूकता (Accuracy) तपासली जाते.
खुले प्रश्न: अनेक उत्तरे शक्य → विचारशक्ती वाढते.
बंद प्रश्न: एकच उत्तर → ज्ञान तपासले जाते.
खुले प्रश्न: “का?”, “कसे?”, “तुला काय वाटते?” अशा शब्दांनी सुरू होतात.
बंद प्रश्न: “हो/नाही”, “किती?”, “कोण?” यांसारख्या शब्दांनी सुरू होतात.
🧩 उदाहरण:
खुले प्रश्न → “आपण झाडे का लावावीत?”
बंद प्रश्न → “झाडे प्राणवायू देतात का?”
फक्त बंद प्रश्न विचारल्यास विद्यार्थी स्मरणावर आधारित शिकतो.
फक्त खुले प्रश्न विचारल्यास वेळ जास्त जातो.
म्हणून शिक्षकाने दोन्ही प्रकारच्या प्रश्नांचा संतुलित वापर (Balanced Use) करावा.
त्यामुळे विद्यार्थी माहिती आठवतो (Recall) आणि विचार करतो (Think).
🧩 Classroom Example:
शिक्षक प्रथम विचारतो:
“भारताचे पहिले राष्ट्रपती कोण?” → (Closed Question)
नंतर विचारतो:
“डॉ. राजेंद्र प्रसाद भारतासाठी का महत्त्वाचे होते?” → (Open Question)
→ यातून विद्यार्थ्यांचे ज्ञान आणि विचार दोन्ही विकसित होतात.
विचारप्रवर्तक प्रश्न (Thought-provoking Questions) तयार करणे.
प्रत्येक विद्यार्थ्याला उत्तर द्यायला प्रोत्साहित करणे.
खुले प्रश्न विचारून चर्चा (Discussion) घडवून आणणे.
विद्यार्थ्यांची उत्तरे ऐकून Feedback (प्रतिक्रिया) देणे.
योग्य ठिकाणी दोन्ही प्रकारचे प्रश्न एकत्रित वापरणे.
विद्यार्थ्याचे विचार, कल्पना व भावना व्यक्त करण्याचे कौशल्य वाढते.
Critical Thinking (समीक्षात्मक विचार) वाढतो.
संवादकौशल्य (Communication Skill) सुधारते.
जलद व सोपे मूल्यांकन (Quick Evaluation) शक्य.
माहितीचे पुनरावलोकन (Revision) करता येते.
वर्गात सर्व विद्यार्थ्यांचा सहभाग सुनिश्चित करता येतो.
खुले प्रश्नांची मूल्यमापन करणे अवघड ठरते.
बंद प्रश्नांमध्ये विचार मर्यादित (Limited Thinking) राहतो.
शिक्षकाकडे दोन्ही प्रश्नांचे संतुलन राखण्याचे कौशल्य असणे आवश्यक आहे.
शिक्षणात प्रश्न विचारणे हे सक्रिय शिक्षणाचे (Active Learning) साधन आहे.
प्रश्नांचे दोन प्रकार — खुले (Open-ended) व बंद (Closed-ended).
खुले प्रश्न → विचार, मत, कल्पकता वाढवतात.
बंद प्रश्न → ज्ञान, आठवण तपासतात.
दोन्हींचा संतुलित वापर केल्यास शिक्षण प्रभावी होते.
शिक्षकाने प्रश्न तयार करताना उद्देश व विद्यार्थ्यांची पातळी लक्षात घ्यावी.
अनुभवाधारित शिक्षण (Experiential Learning) म्हणजे प्रत्यक्ष अनुभवातून शिकणे (Learning through Experience).
विद्यार्थी फक्त ऐकून किंवा वाचून नव्हे, तर करून बघून, अनुभव घेऊन, निरीक्षण करून शिकतो.
हा दृष्टिकोन John Dewey या अमेरिकन शिक्षणतज्ज्ञाने मांडला होता.
यात “Learning by Doing (करून शिकणे)” या विचाराला प्राधान्य आहे.
🧩 उदाहरण:
विद्यार्थ्यांना शेतभेटीला नेऊन पिके कशी वाढतात हे दाखवणे → ते पुस्तकात वाचण्यापेक्षा जास्त समजते.
आजचे विद्यार्थी केवळ पाठांतराने (Rote Learning) थकतात.
ज्ञान वास्तव जीवनात वापरता यावे (Practical Use) हे शिक्षणाचे मुख्य उद्दिष्ट आहे.
विद्यार्थ्याने शिकलेले ज्ञान समस्यांवर उपाय शोधण्यासाठी (Problem-solving) वापरावे, म्हणून अनुभवाधारित शिक्षण आवश्यक आहे.
🧩 उदाहरण:
“पाण्याचे संवर्धन” या धड्यात फक्त व्याख्या न सांगता —
शाळेत पाण्याचा अपव्यय कसा कमी करता येईल यावर विद्यार्थ्यांकडून प्रत्यक्ष कृती करवून घेणे.
Active Participation (सक्रिय सहभाग): विद्यार्थी शिकण्याच्या प्रक्रियेत प्रत्यक्ष सहभागी होतो.
Real-life Connection (जीवनाशी संबंध): शिकलेले ज्ञान दैनंदिन जीवनात उपयोगी पडते.
Reflection (प्रतिबिंबन): शिकलेल्या गोष्टींचा अर्थ समजून घेण्यासाठी विद्यार्थी विचार करतो.
Learning by Doing: विद्यार्थी स्वतः करून बघतो, चुका करतो आणि पुन्हा प्रयत्न करतो.
Student-centered Learning (विद्यार्थीकेंद्रित शिक्षण): शिक्षक मार्गदर्शक म्हणून असतो, पण शिकण्याचे केंद्र विद्यार्थी असतो.
🧩 उदाहरण:
“स्वच्छता मोहिम” या उपक्रमात विद्यार्थी स्वतः वर्ग, परिसर स्वच्छ करतो. → तो cleanliness चे महत्त्व “अनुभवतो”.
Concrete Experience (ठोस अनुभव):
विद्यार्थ्याला प्रत्यक्ष कृतीचा अनुभव देणे.
👉 उदाहरण: प्रयोग, फील्ड ट्रिप, प्रोजेक्ट काम.
Reflective Observation (चिंतन / निरीक्षण):
विद्यार्थी त्या अनुभवावर विचार करतो.
👉 उदाहरण: “आज आपण काय शिकलो?”, “काय चुका झाल्या?”
Abstract Conceptualization (संकल्पना निर्माण):
विद्यार्थी अनुभवावरून नियम, सूत्र, कल्पना तयार करतो.
👉 उदाहरण: प्रयोगानंतर पाण्याचा वाफेचा रूपांतर होतो हे समजणे.
Active Experimentation (सक्रिय प्रयोग):
नवीन ज्ञान वापरून पुढील कृतीत सुधारणा करणे.
👉 उदाहरण: पुढच्या वेळी प्रयोग अधिक अचूक करण्याचा प्रयत्न.
शिक्षक मार्गदर्शक (Facilitator) म्हणून काम करतो.
विद्यार्थ्यांना प्रश्न विचारायला व चर्चा करायला प्रोत्साहन देतो.
Real-life experiences शी धड्यांचा संबंध जोडतो.
Reflection activity घडवून विद्यार्थ्यांना स्वतः विचार करायला प्रवृत्त करतो.
विद्यार्थ्यांच्या अनुभवावर आधारित मूल्यमापन (Assessment) करतो.
🧩 उदाहरण:
शिक्षक विद्यार्थ्यांना सांगतो — “आज तुम्ही शाळेत येताना काय निरीक्षण केले?” → यावरून discussion सुरू होते.
विद्यार्थी स्वतः शिकतो (Self-learning) आणि आत्मविश्वास वाढतो.
शिक्षण आयुष्याशी जोडलेले (Life-oriented) बनते.
विद्यार्थ्यांचे Critical Thinking (समीक्षात्मक विचार) विकसित होतात.
विद्यार्थी समस्या सोडवण्याचे कौशल्य (Problem-solving Skill) आत्मसात करतो.
सहकार्य (Cooperation) व संवादकौशल्य (Communication Skill) सुधारतात.
शिक्षण आनंदी (Joyful) व स्मरणीय (Memorable) बनते.
🧩 उदाहरण:
“आहारातील पौष्टिकता” हा धडा शिकवताना विद्यार्थ्यांना घरी अन्नाच्या घटकांचा अभ्यास करायला सांगणे — तेव्हा ते खरे समजतात की “प्रोटीन कोठून मिळते.”
Science: प्रयोग करून परिणाम पाहणे.
EVS (पर्यावरण): गावातल्या निसर्ग फेरीला जाणे.
Marathi: ‘स्वच्छता’वर निबंधाऐवजी प्रत्यक्ष स्वच्छता मोहीम राबवणे.
Mathematics: दुकानात जाऊन मोजमाप, किंमत, सवलत यांचे गणित करणे.
Art: रंगमंचावर नाटिका सादर करणे.
प्रत्येक धड्यात अनुभवाधारित पद्धत लागू करणे अवघड असते.
वेळ, साधने (Resources) आणि जागेची मर्यादा असते.
सर्व विद्यार्थ्यांचा सहभाग घडवणे काही वेळा कठीण जाते.
शिक्षकाला योजनाबद्ध तयारी (Planned Preparation) करावी लागते.
शिक्षण फक्त पुस्तकापुरते न राहता जीवनाशी निगडीत (Linked to Life) बनते.
विद्यार्थी शिकलेले ज्ञान वास्तव परिस्थितीत वापरू शकतो.
अशा शिक्षणाने विद्यार्थ्याला जबाबदार नागरिक (Responsible Citizen) बनवते.
हे शिक्षण जीवनकौशल्ये (Life Skills) जसे की निर्णयक्षमता, सहकार्य, संवादकौशल्य वाढवते.
🧩 उदाहरण:
विद्यार्थ्यांनी “कचरा व्यवस्थापन” शिकले → ते घरी प्लास्टिक व जैविक कचरा वेगळा ठेवतात.
→ ज्ञानाचा जीवनाशी जोड (Application of Learning) घडतो.
अनुभवाधारित शिक्षण म्हणजे करून शिकणे (Learning by Doing).
हा दृष्टिकोन John Dewey यांनी मांडला.
शिक्षण प्रक्रियेत विद्यार्थी सक्रिय सहभागी (Active Learner) असतो.
मुख्य टप्पे – Concrete Experience → Reflection → Concept Formation → Application.
शिक्षण जीवनाशी जोडलेले (Life-connected) बनते.
शिक्षकाची भूमिका – मार्गदर्शक, निरीक्षक व प्रेरक.
फायदे – आनंदी शिक्षण, विचारविकास, आत्मविश्वास, सहकार्य.
आव्हाने – वेळ, संसाधनांची कमतरता, नियोजनाची गरज.
